Stare druki (XVI - XVIII w.) w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej KUL

mgr Małgorzata Trojnacka

26 stycznia 2004 r.

 

1. Wstęp i wprowadzenie 2. Druki najstarsze 3. Druki z XVI wieku 4. Druki cyrylickie 5. "Monumenta" Zygmunta Augusta 6. Druki zamojskie i lubelskie 7. Książki z czasów Oświecenia 8. Polonika i czasopisma

3. Druki z XVI wieku

  Wśród szesnastowiecznych poloników oficyn krakowskich w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej KUL można znaleźć szesnaście pierwodruków Jana Hallera, sześć druków oficyny Floriana Unglera, charakteryzujących się wysokim poziomem typograficznym, starannym składem tekstu i bogatym zdobnictwem, a także druki Hieronima Wietora, wśród nich słynna pierwsza drukowana historia Polski Macieja z Miechowa.

  W zbiorach nie zabrakło też tych druków, które pochodzą z oficyn dwóch wybitnych impresorów polskich epoki Odrodzenia – Jana Jauszowskiego i Macieja Wierzbięty. Januszowski po śmierci swojego ojca, Łazarza Andrysowicza, otrzymał warsztat drukarski wraz z książkami. Wszechstronnie wykształcony, był sekretarzem króla Stefana Batorego, przyjaźnił się z Janem Kochanowskim, który większość swoich utworów drukował w oficynie Łazarzowej [ 15 ]. Biblioteka Uniwersytecka KUL posiada druki, będące pośmiertnymi edycjami dzieł Kochanowskiego z końca XVI i początku XVII wieku. Karty tytułowe tych egzemplarzy, ujęte w charakterystyczną dla drukarni Łazarzowej ramkę, zdobi drzeworytowy sygnet drukarski przedstawiający obelisk z przelatującym przez wierzchołek kluczem żurawi, zaś teksty zaopatrzono w kilka odmian ramek linijnych [ 16 ]. W 1589 roku Jan Januszowski otrzymał tytuł typografa kościelnego z prawem drukowania psałterzy, mszałów, brewiarzy i graduałów, zaś w następnym roku król Zygmunt III mianował go architypografem królewskim i kościelnym. Dużym sukcesem oficyny Jana Januszowskiego stało się wydanie w 1599 roku Biblii w przekładzie Jakuba Wujka.

  "Księga nad księgami" jest najdawniejszym zabytkiem wydawniczym i pierwszym wielkim osiągnięciem wynalazku Gutenberga - sztuki typograficznej. Bardzo trafnie scharakteryzowała Biblię Maria Strutyńska: "Jej treść stała się inspiracją niezliczonych dzieł sztuki i literatury oraz nie wyrażonych w żaden sposób przeżyć wewnętrznych wielu pokoleń ludzkości. Jest to zatem księga niezwykła, która w wersji pisanej powstała 10 wieków przed narodzeniem Chrystusa i 100 lat po Jego narodzeniu oraz co najmniej tyleż wieków wcześniej rodziła się w tradycji ustnej. Już sam ten fakt wywoływał duże nią zainteresowanie. Dla wierzących jest to księga Bożo-ludzka - Pismo Święte" [ 17 ]. Biblia, przetłumaczona na wiele języków narodowych, komentowana i różnorodnie interpretowana, stanowiąca niejednokrotnie arcydzieło sztuki drukarskiej, zajmuje ważne miejsce w zbiorach historycznych każdej biblioteki. Tak też jest w przypadku Biblii zgromadzonych i przechowywanych w zbiorach książnicy KUL.

  Najbardziej znanym przekładem polskiej Biblii katolickiej jest pierwsze wydanie Ksiąg Starego i Nowego Testamentu, tzw. Wulgata, tłumaczona przez ks. Jakuba Wujka, której cztery egzemplarze znajdują się w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej KUL. W pełnym rozwinięciu tytuł tego dzieła brzmi: "Biblia to jest Księgi Starego y Nowego Testamentu, Według Łacińskiego przekładu starego, w kościele powszechnym przyjętego, na Polski język z nowu z pilnością przełożone, z Dokładaniem Tekstu Żydowskiego y Greckiego, y z wykładem Katolickim, trudniejszych miejsc, do obrony Wiary Świętej powszechnej przeciw  kacerztwom tych czasów należących: przez D. Jakuba Wujka z Wągrowca, Theologa Societatis Jesu. Z dozwoleniem Stolicy Apostolskiey a nakładem Jeo m. Księdza Arcybiskupa Gnieźnieńskiego wydane w Krakowie w drukarni Łazarzowey, Roku P. MDXCIX".

 

Wulgata została wydrukowana w Krakowie w 1599 roku w formacie folio (20°), (sygn. XVI. 1768), nakładem arcybiskupa gnieźnieńskiego, Stanisława Karnkowskiego. Składa się z 19 nieliczbowanych kart początkowych, 1479 stron i nieliczbowanych kart rejestru "rzeczy potrzebniejszych, które są w Biblii". Oprawę stanowią deski obciągnięte w rękopiśmienne karty pergaminowe, zawierające nuty. Grzbiet foliantu oprawiono w pergamin, między bindami znajduje się brązowa skóra z wytłoczonymi złoconymi literami, tworzącymi napis: "Biblia Wuyek w Krakowie 1599". Egzemplarz zdobi całostronicowy drzeworytowy frontispis autorstwa szwajcarskiego rysownika i grafika Josta Ammana [ 18 ]. Centralnymi postaciami na karcie drzeworytowej są młoda kobieta - alegoria Kościoła Katolickiego, jak również Mojżesz i św. Piotr. Frontispis zawiera także sceny ze Starego i Nowego Testamentu. (ilustracja 5).

  W części poświęconej przygotowaniu do pożytecznego czytania Pisma Świętego można przeczytać następujące słowa odnoszące się do autora nowego tłumaczenia: "Autor, który te Biblię wszytke przetłumaczył, był X. Jakub Wujek Teolog Societatis Jesu: człowiek z obyczajów, z nauki i z pisania, wszytkiej Koronie dobrze znajomy: y z wielkich cnót y bogoboyności bardzo zalecony". Biblia dedykowana jest królowi Zygmuntowi III Wazie dla chwały Boga Odkupiciela, wywyższenia Kościoła, szczęśliwszego panowania i pomnożenia wiary całej Korony Polskiej. Na odwrocie karty tytułowej Biblii została umieszczona kompozycja drzeworytowa, reprezentująca renesansową grafikę książkową. Wzorowana została na sfragistyce królewskiej, której jednym z zadań było oficjalne prezentowanie herbów państwa polskiego. W części centralnej kompozycja przedstawia Orła z umieszczoną na piersi pięciopolową tarczą z herbem szwedzkim. Orzeł otoczony jest podwójnym wieńcem herbów ziemskich. Wewnątrz środkowego wieńca, zawierającego dziesięć herbów, został umieszczony napis: "VIRTUS UNITA". Całość kompozycji (liczącej 24 herby) zamyka korona królewska. Kompozycje graficzne, na których umieszczano Orła wraz z herbami województw czy też ziem, automatycznie podnosiły wartość druków [ 19 ].

 

Wśród dawnych Biblii w języku polskim w zbiorach starych druków Biblioteka Uniwersytecka KUL posiada także pierwszą w języku polskim katolicką Biblię w tłumaczeniu ks. Jana Leopolity*, wydaną w Krakowie w drukarni Szarffenbergów w 1561 roku (sygn. XVI. 1769) - (ilustracja 6), Biblię nazywaną "Radziwiłłowską" lub "Brzeską" (tłumaczoną dla polskich kalwinów), wydaną w Brześciu w 1563 roku (sygn. XVI. 1862), a także "Biblię Gdańską", wydaną w drukarni A. Hünefelda w 1632 roku (sygn. XVII. 577).

 

Przypisy

15 Historycy literatury oceniają krytycznie działalność Januszowskiego jako wydawcy dzieł poety z Czarnolasu,
     zarzucając mu m. in. wprowadzanie samowolnych zmian w utworach Kochanowskiego po jego śmierci,
     a także dokonywanie wielu nieujawnionych przedruków.
16 M. Kunowska, Szesnasto- i siedemnastowieczne edycje dzieł Jana Kochanowskiego
     w Bibliotece Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, ABMK, 1983, t. 46, s. 38.
17 Dawne Biblie w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Rękopisy, Stare Druki - wystawa zorganizowana
     z okazji 350-lecia Colloquium Charitativum Toruń 13-27 X 1995, oprac. M. Strutyńska, Toruń 1995, s. 7.
18 Drukarze dawnej Polski, op. cit., s. 88.
19 S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s.150.

Opracowanie Małgorzaty Trojnackiej
jest fragmentem większej całości;
redakcja na stronach
witryny internetowej BU KUL
- Jan Krzysztof Wasilewski

 

* Biblia Leopolity, 1561 - pierwszy drukowany polski przekład całej Biblii. Tłumaczono z Wulgaty na zlecenie rodziny Szarffenbergów, autorem przekładu był ks. Jan Nicz ze Lwowa (pseudonim Leopolita = "Lwowianin"), wykładowca m.in. Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Przekład ten jest też znany jako Biblia Szarffenbergowska (jako że przekładu dokonano na zlecenie Marka i jego syna Stanisława Szarffenbergów). Przekład dedykowano Zygmuntowi Augustowi. Ręcznie przepisywany przekład Nowego Testamentu z tej Biblii był już popularny wcześniej (od roku 1556).

Ilustracja z lewej pochodzi z opracowania Szymona Wilka: Ks. Jakub Wujek Societatis Iesu, w: Głosiciel Słowa Bożego, Zawsze Wierni 2001 [p4 (41)] (www.piusx.org.pl/zw/41/index.php?nr=10) Więcej o Biblii Jakuba Wujka: http://acn.waw.pl/biblia/teksty/przeklad_pol_wujek.htm