Stare druki (XVI - XVIII w.) w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej KUL

mgr Małgorzata Trojnacka

26 stycznia 2004 r.

 

1. Wstęp i wprowadzenie 2. Druki najstarsze 3. Druki z XVI wieku 4. Druki cyrylickie 5. "Monumenta" Zygmunta Augusta 6. Druki zamojskie i lubelskie 7. Książki z czasów Oświecenia 8. Polonika i czasopisma

5. "Monumenta" Zygmunta Augusta

  Na szczególną uwagę w zbiorach każdej biblioteki zasługują książki zwane "Monumentami" [ 22 ] – pochodzące z biblioteki ostatniego Jagiellona na polskim tronie, króla Zygmunta Augusta. Ten wspaniały księgozbiór gromadzony był systematycznie, głównie z własnych funduszy króla, od 1547 roku - najpierw w Wilnie, a potem w Tykocinie. Biblioteka królewska, licząca ponad 4.000 tomów, była przez współczesnych uważana za jedną z najcenniejszych prywatnych kolekcji w ówczesnej Europie. Odzwierciedlała ona wszechstronne zainteresowania króla - człowieka renesansu [ 23 ]. Po jego śmierci w 1572 roku biblioteka została podzielona, a z czasem uległa rozproszeniu i częściowo zagubieniu. Obecnie największa kolekcja zachowanych książek ze zbioru królewskiego znajduje się w Bibliotece Narodowej (164 dzieła) [ 24 ]. Inne książki z biblioteki Zygmunta Augusta, które przetrwały do naszych czasów, są przechowywane w dwudziestu dwóch bibliotekach w Polsce [ 25 ].

 

W Bibliotece Uniwersyteckiej KUL znajduje się dzieło "De sapientia" wydane w Norymberdze w oficynie Johana Petreiusa w 1543 roku (sygn. II c. 84 [ 26 ], ilustracja 7). Jego autorem jest Girolamo Cardano*, włoski lekarz, matematyk i filozof (1501 - 1576). Książka ta należała niegdyś do kolekcji królewskiej i została przekazana do zbiorów BU KUL jako dar hr. Jerzego Moszyńskiego. Strona tytułowa zawiera drzeworytowy portret Cardana (ujęty z profilu) w owalnym medalionie; bordiura otacza napis po grecku: ("Myśl lepiej o przyszłości cokolwiek przyniesie") [ 27 ]:   Cardano był człowiekiem wszechstronnym, o niepospolitym umyśle, porównywanym z Leonardem jeśli chodzi o różnorodność zainteresowań.

  Dzieła (około 300) tego żyjącego w XVI wieku autora obejmują prawie wszystkie dziedziny nauki jego czasów i traktują na tyle różnych tematów, że można by powiedzieć, iż wyszły spod pióra nie jednego człowieka, lecz całego sztabu uczonych specjalistów. Dodajmy, że Cardano nie był w żadnej z tych dziedzin dyletantem, że głosił wiele teorii, które wówczas były rewelacyjne i dopiero z czasem zostały zastąpione przez teorie nowsze [ 28 ]. Dzieła tego włoskiego lekarza i myśliciela były czytane w Polsce. Niektóre z nich budziły duże zainteresowanie (przez co trafiały nawet do Indeksu Ksiąg Zakazanych), a ich uważnymi czytelnikami byli m.in. np. Jan Brożek, profesor i rektor Akademii Krakowskiej czy król Zygmunt August. W Polsce większość bibliotek posiada [jakieś] dzieła Cardana [ 29 ].

 

Oprawa egzemplarza Cardana, jak wszystkich książek pochodzących z biblioteki zygmuntowskiej, stanowią deski obciągnięte brązową, cielęcą skórą. Na górnej okładzinie w centrum zwierciadła znajduje się plakieta z wyciskanym złotem królewskim superekslibrisem herbowym z Orłem i Pogonią [ 30 ]. Na dolnej okładzinie umieszczono na ślepo wytłoczoną formułę: "Sigismundi Augusti Regis Poloniae Monumentum" i datą oprawy - 1551. Dopiero napis wraz z tłokiem herbowym można uznać za superekslibris królewski. Własnościowa formuła przypisywana jest kanonikowi Stanisławowi Górskiemu [ 31 ] (ilustracja 8).   Na okładzinie górnej znajduje się skrócony tytuł dzieła: "Hieronimi Cardani De Sapientia Lib. VI". Obie okładziny zdobią ślepe tłoczenia wykonane radełkami introligatorskimi. Przedstawiają one medaliony, w których ukazano głowy postaci mitologicznych opatrzone podpisami: "HELENA", "HECTOR", "ENEAS", "PENELOPA", "ACHILLES".

  Oprawa dzieła Cardana wyszła (jak znakomita większość książek z biblioteki Zygmunta Augusta) z pracowni Dawida i jego następcy, Jerzego Moellera, krakowskich mistrzów sztuki introligatorskiej, pracujących także na potrzeby dworu królewskiego i Akademii [ 32 ].

  Oprawy z biblioteki królewskiej są bardzo eleganckie, ale jest to elegancja spokojna, opierająca się na prostocie zastosowanych środków. Wyjątkowe, niepowtarzalne piękno kolekcji królewskiej, świadczy o wielkim poczuciu estetyki Zygmunta Augusta. To zdecydowanie wyróżnia tę niezwykłą bibliotekę wśród innych bibliotek polskich i europejskich, a także zachwyca wszystkich tych, którzy kiedykolwiek mogli oglądać "Monumenta" z bliska.

Przypisy

22 Nazwa "Monumenta" pochodzi od formuły własnościowej, która była umieszczana na oprawach książek
     należących do biblioteki królewskiej.
23 Obszerne omówienie Biblioteki Zygmunta Augusta znajduje się w pracy A. Kaweckiej-Gryczowej,
     Biblioteka ostatniego Jagiellona. Pomnik kultury renesansowej, Wrocław 1988.
24 Nad złoto droższe. Skarby Biblioteki Narodowej, pod red. Haliny Tchórzewskiej-Kabata,
     przy współpracy Macieja Dąbrowskiego, Warszawa 2000, s. 104.
25 Ibidem.
26 Cardanus Hieronymus Medicus, De Sapientia Libri quinque... Norinbergae apud Johan. Petreium, 1543. 4°, sygn. II c. 84.
27 "Myśl lepiej o przyszłości cokolwiek przyniesie". Motto, pochodzi z tragedii Eurypidesa 'Helena' (tłum. Z. Węclewski).
     zob. Helena Tragedya Eurypidesa przedstawiona roku 413 przed Chr.,
     przekład Z. Węclewskiego, Poznań 1882, s. 22, (wers 333).
28 G. Cardano, Autobiografia, wstęp, tłumaczenie i opracowanie Jerzy Ochman, Wrocław 1974, s. V-VI.
29 W bibliotekach w Polsce zgromadzono łącznie 253 stare druki autorstwa Cardana. Ibidem, s. LX.
30 Na egzemplarzu z BU KUL znajduje się wyciśnięty superekslibris I Zygmunta Augusta,
     będący jedną z siedmiu odmian z Orłem i Pogonią. Materiały do dziejów Biblioteki Zygmunta Augusta, seria 1,
     zebrana przez Franciszka Biesiadeckiego i Kazimierza Piekarskiego, Kraków 1924, s. 9.
31 A. Kawecka- Gryczowa, Biblioteka ostatniego Jagiellona... op. cit. s. 94.
32 H. Szwejkowska, Książka drukowana XV-XVIII wieku. Zarys historyczny, Wrocław 1980, s. 302.

Opracowanie Małgorzaty Trojnackiej
jest fragmentem większej całości;
redakcja na stronach
witryny internetowej BU KUL
- Jan Krzysztof Wasilewski

* Ten profil Girolamo Cardano to drzeworyt, do wykonania którego posłużył medal, wybity w Mennicy Mediolańskiej i przypisywany artyście Leone Leoni (1509-1590). Drzeworyt ten pojawił się po raz pierwszy w roku 1553 na stronie tytułowej dzieła "De Subtilitate", którego wydawcą (nakładcą) był Ludovicus Lucius z Bazylei. Wszystkie inne znane portrety Cardano są oparte na tym właśnie wizerunku.