Vincenz Senoner: szkice z Val Gardeny

(ołówek, pastele)

 

   

Selva, dom z 1692 r. przy Larciunëi				Widok na Sasso Lungo (3.181 m npm)

 

W Dolomitach, wokół wielkiego masywu górskiego Sella (siodło) rozchodzą się promieniście doliny: Val Badia, Val Gardena, Val di Fassa, Fodom i Ampezzo, w których mieszkają Ladyni. Ich prastary język neo-łaciński wyróżnia się oryginalnością i świadczy o autentyczności tej etnicznej wspólnoty. W każdej z dolin jest używany inny dialekt tego języka.

Doliny ladyńskie gromadzą w sobie jedyne w swoim rodzaju dziedzictwo kulturowe, wielowiekową tradycję ludzi, których świadomość przynależności do wspólnoty i przywiązanie do własnej ziemi umożliwiły zachowanie kultury materialnej na tym, jakże trudnym do życia, alpejskim terenie. Pokaźna ilość znalezisk prehistorycznych świadczy o obecności człowieka w dolinach alpejskich już od epoki mezolitu. Odkryto ślady tymczasowych obozowisk, związanych jedynie z letnim okresem polowań, zakładanych przez prymitywne ludy koczujące – plemiona liguryjskie i plemiona iliryjskie. Ich myśliwi, penetrując góry, doliny i przełęcze, przetarli pierwsze szlaki, często bardzo trudne, niemal niedostępne.

Inne mapy: www.dolomiti.it/eng/geografia/dx.htm  |  www.dolomiti.org/ita/infod/map.html

Okres brązu oznacza fazę stopniowego przejścia z koczownictwa do osadnictwa dzięki ludom protoitalskim, którym zawdzięcza się palafit (fundament palowy) i początki rolnictwa. Między IV a V w. przed Chrystusem do plemion protoitalskich przyłączyły się ludy celtyckie, które zajęły doliny Adygi przenikając w głąb sąsiednich dolin. Te ludy, które Rzymianie później nazwali Retami, rozpoczęły rozwój cywilizacji osiadłej o charakterze rolniczo-pasterskim zakładając stałe osady. Cywilizacja Retów pozostaje nadal nieznana, ale reprezentuje etniczno-kulturowy trzon protoplastów, z którego wywodzą się - poprzez następne romanizacje - ludy ladyńskie (retoromańskie). Cesarstwo Rzymskie podbiło Alpy i włączyło je w sferę swoich bezpośrednich wpływów dopiero w 15 roku przed Chrystusem.

Panowanie Rzymian w Recji, zapoczątkowane przez Imperatora Augusta i pogłębione przez Imperatora Klaudiusza, spowodowało (poprzez zjednoczenie administracyjne) latynizację języka reckiego, który przeobraził się w język ladyński.   Między V a VIII wiekiem po Chrystusie migracyjne napływy  Bawarów i ludów germańskich z północy, Longobardów z południa oraz Słowian ze wschodu spowodowały podział terytorium ladyńskiego na trzy zupełnie odmienne strefy językowe, co pociągnęło za sobą także rozbicie kulturowej jednorodności.

Był to okres intensywnej kolonizacji dolin ladyńskich, w których jednak, podobnie jak w dolinach Szwajcarii, mimo trwającej następne stulecia germanizacji, udało się zachować język retoromański. Podobno Cesarzowa Maria Teresa wydała nieoficjalne zarządzenie o zniemczaniu ladyńskich nazw. To dlatego wiele współczesnych nazwisk ladyńskich brzmi z niemiecka. Do ladyńskich nazwisk została dołączona germańska końcówka -er, lub bezpośrednio zostały one przetłumaczone na język niemiecki (np. Costa – Kostner, Elemunt – Elemunter, Mus – Mussner, Zanon – Senoner, Mureda – Meroder, Sorega – Überwasser… itp.). W XIX wieku pod wpływem ruchów nacjonalistycznych w Tyrolu został wprowadzony zakaz używania języka ladyńskiego w szkołach, w kościele i w życiu publicznym. Wszelkie próby oporu, jakie stawiało społeczeństwo i Kościół, nie powiodły się i nie udało się skutecznie przeciwstawić coraz to silniejszemu procesowi germanizacji. Do końca I wojny światowej cały alpejski Tyrol (południowy Tyrol - Südtyrol) stanowił jedną, zwartą dzielnicę cesarstwa Austrii.
Zwycięskie mocarstwa postanowiły zmniejszyć obszar państwa pokonanego, przesunęły więc włosko-austriacką granicę na północ aż do Przełęczy Brenner. Tak to w roku 1919 setki tysięcy niemieckojęzycznej ludności tyrolskiej, wbrew swojej woli, zostało obywatelami państwa włoskiego. Stanowili oni bezwzględną większość mieszkańców tego regionu nazwanego przez Włochów Górną Adygą (Alto Adige). Byli wśród nich Ladyni, którzy jednomyślnie deklarowali chęć pozostania w Austrii, a także żądali uznania ich za grupę etniczną zachowującą autonomię polityczną oraz postulowali ochronę ich języka. "My, Ladyni, nie jesteśmy mniejszością włoską mieszkającą na terenie Południowego Tyrolu, jak to przedstawiły władze rządowi włoskiemu i światu – jesteśmy ludem wolnym i niezależnym, najstarszym ze wszystkich ludów w Tyrolu"...		Val Gardena / Grödner Tal: Sella
W 1920 roku powstała ladyńska flaga: błękit oznacza niebo, biel – góry pokryte śniegiem, zieleń – łąki, co symbolicznie odwołuje się do pejzaży Dolomitów. Aby ocalić swoje języki i kulturę (tym razem przed italianizacją) Tyrolczycy w latach trzydziestych XX wieku stworzyli rozległą sieć tajnego nauczania ich dzieci podstaw języka niemieckiego i własnych dialektów (tzw. 'katakombenschulen').

Selva, widok na Passo di Sella		Santa Cristina

W okresie faszystowskich Włoch język ladyński uważany był za dialekt alpejski, co było zupełnie sprzeczne z rzetelnymi badaniami językoznawczymi. Jednym z największych przeciwników tej pseudonaukowej teorii, który po wojnie zdecydowanie ją zanegował, był włoski poeta i znawca kultur południowego Tyrolu, znany bardziej jako  reżyser filmowy – Pier Paolo Pasolini. Urodzony w 1922 roku w Bolonii, dzieciństwo i młodość spędził we Friuli - alpejskim regionie na północnym wschodzie Włoch, zwanym Wenecją Julijską (wł. Friuli - Venezia Giulia). On pierwszy opublikował wiersze po friuliańsku [furlańsku], czyli w największym pod względem liczby mówiących (około pół miliona osób) języku retoromańskim. Języki friulski, ladyński i romansz niegdyś klasyfikowano jako regionalne odmiany języka retoromańskiego (reliktowego języka z grupy romańskich języków indoeuropejskich); bardziej wnikliwe badania przemawiają za uznaniem ich za trzy odrębne języki, chociaż mające cechy wspólne.

Selva, procesja 15 sierpnia [1]		Selva, procesja 15 sierpnia [2]		Selva, procesja 15 sierpnia [3]

Przez wieki styl życia Ladynów związany był wyłącznie z rolnictwem i pasterstwem. Ludzie żyjący w dolinach byli bardzo ubodzy, rzemiosło zrodziło się z potrzeby dodatkowego źródła dochodu. Dzisiaj wizerunek dolin ladyńskich zdominowany jest przez turystykę, dzięki niej region stał się bardzo bogaty. Rolnictwo i rzemiosło ma jednak w dalszym ciągu fundamentalne znaczenie, bowiem pielęgnowanie ludowych tradycji dla Ladyńczyków jest rzeczą najważniejszą. Pozostają wierni tradycji, z pokolenia na pokolenie przekazywane są dawne zwyczaje ludowe, obrzędy oraz sztuka rzeźbienia w drewnie. Według różnych szacunków, społeczność Ladynów liczy sobie obecnie od 25 do 30 tysięcy ludzi.

Nieodłącznym elementem pejzażu Dolomitów jest architektura wiejska, charakterystyczna dzięki bogatemu zdobieniu ścian. Domy Ladynów zbudowane są na kamiennej podmurówce; z drewnianym piętrem, przykryte dwuspadowym dachem. Domy te objęte są ochroną zabytków. Do dzisiaj zachowały się stare domostwa wiejskie mające ponad 500 lat. W takim właśnie domu w Val Gardenie mieszka Vincenz Senoner.

 

O Ladynach w internecie...	www.ladins.it
www.ladinia.net www.gfbv.it/ladin/dossier/ladin/ladinia-it.html www.arsunika.com www.eczechy.com/index.php/article/articleview/238/3/1/ http://naszczas2002.tripod.com/059/11ladyni.html www.cuoresportivo.pl/_mm/IKAR/sull_azzurro/sull_azzurro3.shtml www.valgardena.it/ita/page35.html www.dolomititour.com/gardena/index.html www.vejin.com/history.html

 

Vincenz Senoner (wersja ladyńska)

Vincenz Senoner ie nasciù a Santa Cristina (Bolzano) te na familia de sculteures. Dal 1976-1981 mpera el a ziplé te na berstot da sculteur a Urtijei (Bolzano). Dal 1982 inant leura el te l len i l sas. Dal 1990 inant scumencia el a se de ju cun la architettura de la vedla ceses da zacan,        fajian dessenies cun l rispl, carboncino o a pastel. Dal 1995-1998 tol el pert ai cursc da seira de desseni te la scola d’ert a Urtijei. Dal 1994-2003 mostres deberieda i personeles te l´Italia, Austria, Paesc Tudesc, Belgio. Dal 1998 fejel pert de la grupa de sculteures "unika".

Vincenz Senoner (wersja włoska)

Vincenz Senoner nasce a Santa Cristina (Bolzano) da una famiglia di scultori nel legno. Dal 1976-1981 studia presso un "maestro scultore" in un atelier ad Ortisei (Bolzano). Dal 1982 si dedica alla scultura nel legno e nella pietra. Dal 1990 si dedica allo studio dell' archittettura di costruzioni antiche,        interpretando disegni con il carboncino, mattita e pastello. Dal 1995-1998 frequenta i corsi serali di disegno presso la scuola d' arte di Ortisei. Dal 1994-2003 seguono mostre collettive e personali in Italia, Austria, Germania, Belgio. Dal 1999 è membro del gruppo di scultori "unika".

Vincenz Senoner (wersja polska)

Vinzenz Senoner urodził się w Santa Cristina (Bolzano) w rodzinie snycerzy. W latach 1976-1981 bierze lekcje u "nauczyciela rzeźby" w Ortisei. Od 1982 roku rzeźbi w drewnie i w kamieniu. Od 1990 rozpoczyna studia nad dawną architekturą Dolomitów,        wykonując rysunki węglem, ołówkiem i pastelami. W latach 1995-1998 uczęszcza na wieczorowe kursy rysunku w szkole artystycznej w Ortisei. W latach 1994-2003 uczestniczy w szeregu wystaw zbiorowych i indywidualnych        we Włoszech, Austrii, Niemczech i Belgii. Od 1999 roku jest członkiem grupy rzeźbiarzy "unika".

				"Der bereits oben erwähnte Italiener Vincenz Senoner schuf für den europäischen Kulturraum einen 'Eurostuhl', der später ebenfalls am runden Tisch seinen Platz finden wird". ( www.daetz-centrum.de )
				Materiały, reprodukcje i tekst: Iwona Kasiura Opracowanie i redakcja: Jan Krzysztof Wasilewski
Ekspozycja: kwiecień / maj 2004 r.