Masowe odkwaszanie zbiorów w Bibliotece Narodowej

mgr Agata Lipińska

21 maja 2007 r.

Masowe odkwaszanie zbiorów w Bibliotece Narodowej

Proces odkwaszania zbiorów w Bibliotece Narodowej

Ochrona książki przed zniszczeniem (wstęp)

Metody odkwaszania druków: Bueckeburska i Bookkeeper

 

  Problem złej kondycji druków powstałych w XIX i XX w. od wielu lat niepokoił bibliotekarzy, konserwatorów książki i związane z nimi środowisko naukowe. Problem ten ma już bogatą bibliografię, wspomnę tylko krótko, że na skutek zmian technologii wytwarzania papieru, które zaszły w XIX wieku, prawie wszystkie druki z tego okresu mają tendencję do przyspieszonego starzenia się. Objawia się ono żółknięciem papieru i osłabieniem jego struktury (co się objawia w jego kruchości), prowadzącym w skrajnych wypadkach do zupełnego braku odporności mechanicznej. Również niewłaściwe warunki przechowywania i narastające zanieczyszczenia powietrza przyspieszają te procesy. Należy sobie uświadomić, że druki pochodzące z XIX i XX w. stanowią główny trzon zbiorów wszystkich bibliotek polskich, w tym Biblioteki Narodowej oraz innych bibliotek uniwersyteckich i naukowych. Zasób ten, zamykający w sobie dziedzictwo myśli poprzednich pokoleń, może za kilkadziesiąt lat rozpaść się [dosłownie] w pył.

  Jednym z parametrów, wyznaczanych przy badaniu papieru w laboratoriach, jest odczyn pH. Badania nad starzeniem się papieru przeprowadzane w XX stuleciu w wielu krajach potwierdziły, że spadek pH świadczy o zaawansowanym procesie degradacji celulozy i innych towarzyszących jej składników papieru. W przypadku wymienionych wyżej druków odczyn pH jest bardzo niski i wynosi około 3 do 4. Niższym wskazaniom pH towarzyszy zawsze osłabienie wytrzymałości papieru. Z upływem czasu reakcje chemiczne zachodzące w papierze napędzają się samoistnie. Od ponad trzydziestu lat naukowcy opracowują metody masowego odkwaszania zbiorów na podłożu papierowym; udowodniono bowiem, że neutralizowanie kwasowości i wprowadzenie rezerwy alkalicznej w papierze spowalnia lub zatrzymuje reakcje chemiczne prowadzące do jego zupełnego rozkładu. Stosowane metody muszą być masowe ze względu na ogrom potrzeb i skracający się wciąż czas trwania tego rodzaju papieru.

WPR "Kwaśny papier"

  W roku 1999 ustanowiono Wieloletni Program Rządowy (WPR) na lata 2000-2008: "Kwaśny Papier. Ratowanie w skali masowej zagrożonych polskich zasobów bibliotecznych i archiwalnych". Koordynatorem wszystkich działań podejmowanych w ramach WPR ustanowiono Bibliotekę Narodową. W latach 2001-2003 dokonano metodą statystyczną oceny stanu zachowania księgozbiorów z XIX i XX wieku, między innymi w Bibliotece Narodowej, Bibliotece Jagiellońskiej, Książnicy Pomorskiej oraz Archiwum Państwowym m. st. Warszawy. Wykazano, że około 90 procent zbiorów bibliotecznych wymaga odkwaszania. Badanie to wykazało jednocześnie, że napływające od połowy lat 90. XX w. druki wydawane są w większości na trwałym papierze.

  Innymi działaniami podjętymi w ramach Programu były badania mikrobiologicznych i konserwatorskich metod masowej ochrony polskich zbiorów oraz zbadanie wpływu czynników technologicznych na trwałość papieru. Zagadnieniami tymi zajęły się Zakład Konserwacji Papieru i Skóry UMK w Toruniu, Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia w Sosnowcu i Instytut Celulozowo-Papierniczy w Łodzi. W ramach WPR prowadzone są też specjalistyczne badania w laboratorium Biblioteki Narodowej oraz na Wydziale Chemii UJ w Krakowie. Po zapoznaniu się i przebadaniu funkcjonujących obecnie w Europie instalacji do masowego odkwaszania papieru i książek, w 2003 roku zainstalowano w Bibliotece Jagiellońskiej urządzenie C900 firmy Neschen do odkwaszanie arkuszy papieru. Rok później takie samo urządzenia zakupiono dla Biblioteki Narodowej w Warszawie.

 

Proces masowego odkwaszania arkuszy w maszynie C900 firmy Neschen

  Wyboru procesu odkwaszania firmy Neschen dokonano ze względu na to, że operuje on znanymi w konserwacji tradycyjnej związkami neutralizującymi, proponując jednocześnie zmechanizowanie całego procesu. Zarówno skład płynu odkwaszającego, jak i pomysł samej maszyny jest patentem firmy Neschen.

  Pojedyncze arkusze papieru układa się na siatce transportującej (szerokości 105 cm), która je wprowadza do kąpieli wodnej. Płyn jest mieszaniną wodorowęglanu magnezu (czynnik odkwaszający), metylodietylocelulozy (czynnik zaklejający papier) oraz związków utrwalających tusze i atramenty o nazwach handlowych Rewin EL i Mesitol NBS. Umożliwia to odkwaszanie również druków z ręcznymi dopiskami, rękopisów, materiałów archiwalnych. Kąpiel w płynie trwa około czterech minut. Następnie karty wprowadzane są automatycznie do części suszącej, z której wychodzą z drugiej strony urządzenia już suche. Możliwe jest regulowanie szybkości przesuwania się siatki oraz wysokości temperatury w suszarce. W trakcie całego procesu zachodzi znaczące podniesienie ph średnio do około 8-8,5. Dzienna wydajność maszyny wynosi około 1.000-1.500 kart (w przeliczeniu na format A4). Jest to jednostka przyjęta przez WPR "Kwaśny Papier", umożliwiająca jednorodne opracowywanie raportów z prac prowadzonych w Krakowie i Warszawie.

Sekcja Masowego Odkwaszania Biblioteki Narodowej w Warszawie

  W lutym 2005 roku powołano w Bibliotece Narodowej Sekcję Masowego Odkwaszania przy Zakładzie Konserwacji Zbiorów Bibliotecznych. Działa ona w ramach Wieloletniego Programu Rządowego "Kwaśny Papier". Procedury, organizacja i zakres pracy w Sekcji określono w marcu 2005 roku w odrębnym dokumencie powstałym przy współpracy komórek organizacyjnych BN, których zbiory odpowiadały profilowi działalności Sekcji. Określono też ramy czasowe, z których mogą pochodzić materiały kierowane do odkwaszania, to jest od 1850 do 1995 roku.

  Działalność Sekcji w 2005 roku podzielono na dwa etapy. Etap pierwszy, obejmujący czas od 7 lutego do 30 czerwca 2005 roku, określono jako organizacyjny (etap rozruchu). Przez pierwszy miesiąc pracy w pomieszczeniach wciąż trwały prace budowlano-wykończeniowe. W tym czasie Sekcja zatrudniała trzech pracowników. Pracę rozpoczęto od zorganizowania prowizorycznych stanowisk pracy, połączenia telefonicznego z budynkiem głównym, zgromadzenia podstawowych narzędzi i materiałów do pracy. Docelowe doposażenie pracowni w meble technologiczne i biurowe oraz urządzenia dodatkowe nastąpiło w okresie od czerwca do sierpnia 2005 roku. Oprócz maszyny C900 stworzono dodatkowo cztery stanowiska do odkwaszania ręcznego, zakupiono dosuszarkę do kartonów i tektur oraz urządzenie do komputerowego ewidencjonowania materiałów bibliotecznych. Od czerwca 2005 roku zwiększono skład osobowy Sekcji; załoga liczy obecnie siedem osób, w tym czworo konserwatorów papieru, dwoje renowatorów i jeden renowator-mechanik. Tym samym zakończono etap rozruchu i przystąpiono do pracy w planowanym, normalnym trybie. Oficjalnie otwarcie Sekcji Masowego Odkwaszania w Bibliotece Narodowej nastąpiło 13 września 2005 roku.

  Do współpracy z Sekcją wytypowano działy i zakłady BN opiekujące się zbiorami nowszymi (z XIX i XX w.). Są to Oddział Magazynów Bibliotecznych, Zakład Dokumentów Życia Społecznego, Zakład Dokumentacji Księgoznawczej i Archiwum Biblioteki Narodowej. Z działalnością Sekcji zapoznano również Zbiory Specjalne, ponieważ one również przechowują materiały biblioteczne z tego okresu. Zakład Zbiorów Muzycznych pierwszą partię materiałów przekazał na początku lipca 2005 roku.

Oszacowano, że do odkwaszania arkuszowego należy skierować:
- około 800 tysięcy jednostek dokumentów życia społecznego (DŻS),
- około 200-220 tysięcy woluminów nieoprawnych czasopism i gazet
  (Oddział Magazynów Bibliotecznych), co daje w przybliżeniu około 80 milionów kart,
- około 200 tysięcy jednostek dokumentów życia społecznego, katalogów księgarskich i wydawniczych
  (Zakład Dokumentacji Księgoznawczej - ZDK)
- 120 tysięcy wycinków prasowych (ZDK)
- ponad 100 metrów bieżących dokumentów z Archiwum BN, gromadzonych od początków XX w.
- około 100 tysięcy jednostek z Zakładu Zbiorów Muzycznych
  (nuty i czasopisma muzyczne z XIX- XX w.).

  Oprócz wymienionych komórek BN na przejrzenie czekają jeszcze zbiory kartograficzne oraz pewna część maszynopisów z Zakładu Rękopisów, szacunkowa liczba jednostek nie jest jeszcze znana.

  Do tej pory druki XIX i XX wieku były konserwowane w niewielkim stopniu (w stosunku do potrzeb). Do pracowni konserwatorskiej trafiały pojedyncze obiekty ze zbiorów specjalnych, cymelia lub obiekty wypożyczane na wystawy poza Bibliotekę. Cały czas regularnie prowadzono prace introligatorskie o charakterze profilaktycznym; oprawiano roczniki czasopism, materiały ochronne wykonywano z bezkwasowych papierów i tektur, wymieniano stare kwaśne opakowania na nowe, ze sprawdzonych materiałów.

  Samo odkwaszanie zbiorów nie rozwiązuje problemów związanych z dalszym ich trwaniem. Jak wykazały badania w Bibliotece Narodowej, ponad 90 procent zbiorów z XIX-XX w. powinno być poddane zabiegowi odkwaszania, w tym około 40 procent jest w miarę dobrej kondycji, pozostałe 60 procent wymaga po odkwaszeniu dalszych działań konserwatorskich, polegających na wzmocnieniu osłabionej struktury papieru i uzupełnieniu ubytków.

  W Sekcji wypracowano następujący tryb postępowania konserwatorskiego:
1. Po przyjęciu materiały kierowane są do oczyszczenia. Z kart usuwany jest kurz i inne zabrudzenia,
    a przede wszystkim podklejenia, taśmy klejące, spinacze i zszywki. Następuje selekcja
    na materiały możliwe do odkwaszania w maszynie C900 (papier w miarę mocny, nie kruszący się)
    i te, które muszą być odkwaszane ręczne (papier bardzo osłabiony, kruchy,
    z wieloma uszkodzeniami mechanicznymi);
2. odkwaszanie arkuszy (maszynowe lub ręczne);
3. prasowanie wilgotnych kart pomiędzy arkuszami bezkwasowej tektury;
4. po wysuszeniu, materiały z wytypowanych zakładów są przeglądane w celu wykonania reperacji -
    podklejenia rozdarć i uzupełnienia małych ubytków przy pomocy Filmoplastu R i P firmy Neschen.

  Ustalono, że wszelkie naprawy i wzmocnienia kart Filmoplastem można wykonywać przy egzemplarzach niearchiwalnych. Wszystkie pierwsze egzemplarze i egzemplarze archiwalne powinny być konserwowane przy pomocy tradycyjnych, sprawdzonych materiałów konserwatorskich. Ideałem byłoby wszystkie te potrzebne zabiegi wykonywać w jednym miejscu, by ograniczyć krążenie materiałów bibliotecznych.

  Działając według takich procedur do końca października 2005 roku odkwaszono 110 tysięcy kart (w przeliczeniu na format A4); wszystkie zostały oczyszczone, odkwaszone i uprasowane. Materiały pochodzące z Zakładu Dokumentów Życia Społecznego, Zakładu Dokumentacji Księgoznawczej, Archiwum BN i Zakładu Zbiorów Muzycznych przejrzano i wykonano podklejenia rozdarć i ubytków.

  W tej chwili w Polsce działają dwie maszyny C900 firmy Neschen. Pierwsza zakupiona w ramach programu dla Biblioteki Jagiellońskiej pracuje w pomieszczeniach zastępczych, dopiero w przyszłym roku stanie w pomieszczeniach docelowych. Sekcja Masowego Odkwaszania w BN jest więc pierwszą w Polsce wyspecjalizowaną pracownią konserwatorską, starającą się połączyć metody konserwacji masowej i tradycyjnej dla ratowania zbiorów XIX i XX wieku. Wypracowane postępowanie konserwatorskie wydaje się optymalne na ten moment, ale prawdopodobnie będzie ulegało zmianom w zależności od materiału bibliotecznego, jaki będzie napływać do sekcji.

  W Bibliotece Narodowej działa od kilku lat laminator, w którym przy pomocy Filmoplastu R wzmacnia się bardzo osłabione, zakwaszone karty. W przyszłości planuje się przeniesienie laminatora do Sekcji Odkwaszania, by ograniczyć krążenie materiałów kierowanych do konserwacji.

  Od początku do sekcji działy przekazywały bardzo zróżnicowany materiału biblioteczny zarówno pod względem stanu zachowania jak i formatu. Plan zakładał na tym etapie pracę nad obiektami o małym stopniu uszkodzenia, nie wymagających reperacji. Wszystkie materiały z DŻS, ZDK i Archiwum BN po odkwaszeniu i prasowaniu przeglądano i wykonywano reperacje rozdarć Filmoplastem R i P. Zrezygnowano z tego etapu prac przy czasopismach z Oddziału Magazynów Bibliotecznych (drugi egzemplarz). W trakcie dnia pracy przez maszynę C900 przechodzi około 1.000 kart (obiekty o małych formatach spowalniają tempo odkwaszania, wymagają takiej samej uwagi osoby obsługującej jak obiekty większe). Większość przekazywanych przez DŻS obiektów to dokumenty niewielkie (od jednego do 11 egzemplarzy), które nie mogą być pomieszane w obrębie zlecenia; są one bardzo zróżnicowane materiałowo, o różnej gramaturze (od przebitki do kartonu). Są to materiały bardzo czasochłonne, nawet przy posługiwaniu się metodami masowej konserwacji. Nowi pracownicy zapoznani zostali z obsługą maszyny C900 i ze specyfiką pracy przy obiektach z poszczególnych komórek organizacyjnych BN. Każdy pracownik Sekcji jest zobowiązany do zapoznania się z pracą na każdym etapie: przygotowania obiektów, odkwaszania, reperacji. Stopniowo pracownia wyposażana jest w docelowy sprzęt i meble technologiczne. Wszystko to umożliwiło znaczne zwiększenie ilości odkwaszanych materiałów bibliotecznych.

Agata Lipińska

(Artykuł 'Na ratunek drukom. Masowe odkwaszanie zbiorów w Bibliotece Narodowej w Warszawie'.
[w:] Świat Druku - miesięcznik wydawany przez firmę 'Polski Drukarz' Sp. z o.o. - numer z grudnia 2005 roku)

 

Zespół Sekcji Masowego Odkwaszania Biblioteki Narodowej (pierwsza od prawej - Agata Lipińska)
Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej, nr 3 (174), 2005, ISSN: 0006-3983

 

 

Zakład Konserwacji Masowej Zbiorów Bibliotecznych Biblioteki Narodowej; kierownik: Agata Lipińska
Zakład został utworzony 1 grudnia 2006 roku
w ramach Działu Ochrony i Konserwacji Zbiorów Bibliotecznych BN.
W Zakładzie działają dwie sekcje:
Odkwaszania i Konserwacji Arkuszy oraz Odkwaszania Książek.

Do zakresu działania Zakładu należy:
■  Masowe odkwaszanie i konserwacja druków, gazet i dokumentów z XIX-XX wieku,
zwartych i nieoprawnych, ze zbiorów BN i z innych instytucji w ramach usług,
zgodnie z realizacją WPR "Kwaśny papier".
■  Nadzór konserwatorski nad pracami introligatorskimi i renowacyjnymi
prowadzonymi przy zbiorach nowszych w Sekcji Opraw z Oddziału Magazynów Bibliotecznych
w zakresie czynności:
- zabezpieczaniu broszur i nadbitek poprzez umieszczanie ich w okładkach z kartonu
- renowacji druków niewymagających oprawy (wzmacnianie grzbietów, drobne naprawy)
- przygotowaniu druków do laminacji.
■  Nadzór merytoryczny nad pracami konserwatorskimi prowadzonymi przy obiektach BN,
zlecanych innym pracownikom lub instytucjom.
■  Współpraca z Zakładem Konserwacji Zbiorów Bibliotecznych
i Laboratorium Konserwatorskim Zbiorów Bibliotecznych - podejmowanie wspólnych inicjatyw
na rzecz konserwacji o ochrony zbiorów bibliotecznych.
■  Okresowa kontrola stanu zachowania i warunków przechowywania obiektów

ze zbiorów nowszych BN wytypowanych przez pracowników merytorycznych
do odkwaszania i prac konserwatorskich metodami masowymi.
■  Prowadzenie ewidencji odkwaszanych i konserwowanych obiektów.
■  Stosowanie metod i środków konserwatorskich
zweryfikowanych przez krajowe i światowe gremia konserwatorskie jako bezpieczne dla zbiorów.
■  Przygotowanie i prowadzenie szkoleń pracowników w zakresie profilaktyki konserwatorskiej,
obejmującej także prawidłowe udostępnianie i użytkowanie zbiorów,
oraz w zakresie działalności Zakładu.
■  Przygotowanie i prowadzenie szkoleń konserwatorskich wśród pracowników nie konserwatorów,
studentów i praktykantów.
■  Współpraca z innymi bibliotekami, organizacjami i instytucjami w kraju i za granicą,
zajmującymi się konserwacja zbiorów bibliotecznych
oraz propagowaniem tej problematyki wśród bibliotekarzy.