Barbara Winiarczyk: zbiory kartograficzne w BU KUL
Ze zbiorów kartograficznych BU KUL - ilustracje
Kazimierz Kozica: Historia kartografii
mgr Barbara Winiarczyk
2004/2005
Zbiory kartograficzne w BU KUL
...świat dzieli się na części w nierównej mierze: ta, co zowie się Azją, rozciąga się od południa przez wschód aż do północy. Europa sięga od północy aż do zachodu, Afryka rozpościera się aż do południa. Wydaje się więc, że dwie części Europy i Afryka obejmują jedną połowę świata, a sama Azja tworzy drugą...
Św. Augustyn
W zbiorach kartograficznych Biblioteki Uniwersyteckiej KUL nie ma wprawdzie tak starych map jak te, o których pisał św. Augustyn w swoim dziele "De civitate Dei". Jednak wśród różnych obiektów kartograficznych, zgromadzonych w ciągu jej istnienia, znajduje się wiele cennych pozycji. Podobnie jak inne działy zbiorów specjalnych, zasoby kartograficzne mają swój początek w przekazanym Bibliotece KUL w 1923 roku księgozbiorze hrabiów Moszyńskich. W posiadaniu Biblioteki znalazło się w ten sposób dziewięć atlasów (dwa atlasy z XVII wieku i siedem atlasów z XIX wieku) oraz 33 mapy. Innymi hojnymi ofiarodawcami byli także: poseł Franciszek Smolka (Atlas generała Wojciecha Chrzanowskiego, Karta dawnej Polski z przyległymi okolicami krajów sąsiednich, [Paryż 1859]), prof. Stanisław Ptaszycki (Juliusza Kolberga Atlas Królestwa Polskiego, Warszawa 1827), prof. Mieczysław Popławski (siedem map), Roman Sanguszko (dwa cenne atlasy). Zbiory były systematycznie powiększane także poprzez zakupy oraz 'egzemplarz obowiązkowy', nadsyłany głównie przez Wojskowy Instytut Geograficzny aż do września 1939 roku.
Począwszy od roku 1952 zaczął się szybki rozwój Zbiorów Kartograficznych po wcześniejszym, przeprowadzonym w latach 1948 – 1949 zinwentaryzowaniu i skatalogowaniu map i atlasów przez Filonię Marię Wojtkowską. W tym czasie pozyskano ze Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych kilkanaście cennych atlasów, a księgozbiór przemyski dostarczył 17 atlasów z XVI, XVII i XVIII wieku. Dzięki systematycznym i planowym zakupom, zarówno cennych zabytkowych jak i nowych wydawnictw kartograficznych, ilość zasobów wielokrotnie się powiększyła. Wśród 54 zabytkowych atlasów, pięć obiektów pochodzi z XVI stulecia. Najstarszym drukowanym atlasem w zbiorach jest "Cosmographia" Sebastiana Muenstera wydana w Bazylei w oficynie Henricpetriego w 1544 roku z kolorowanymi drzeworytami (sygn. A - 281). Zawiera ona dwie zabytkowe mapy Polski wraz z opisem kraju i umieszczonym nad nim wizerunkiem orła na czerwonym tle. Na specjalną uwagę zasługuje atlas Macieja Quadusa "Fasciculus geographicus...", wydany w Kolonii u Johana Buxemachera w 1600 roku (sygn. A - 298), (drugi egzemplarz, wydany już w 1608 roku, nosi sygn. A - 169), w którym znajdują się cztery niezwykle cenne kolorowane mapy Polski: najdawniejsza mapa Śląska, wykonana przez Marcina Helwiga (pierwszego kartografa śląskiego) w 1561 roku, stanowiąca podstawę wszystkich map Śląska do połowy XVII wieku; mapa Prus Henryka Zella, wydana po raz pierwszy w 1549 roku, obejmująca także tereny Polski; jedna z najstarszych map Polski, wykonana techniką miedziorytową przez Wacława Grodeckiego w 1558 roku i mapa Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego Stanisława Porębskiego z 1563 roku.
Kartografia z XVII wieku w zbiorach BU KUL reprezentowana jest przez 23 atlasy. Niezwykle wartościową pozycją jest bardzo ozdobny "Atlas sive cosmographice meditationes..." Gerarda Mercatora, wydany w Amsterdamie w 1612 roku przez Jodocusa Hondiusa (sygn. A - 192).
Wśród 26 osiemnastowiecznych atlasów na szczególną uwagę zasługują: "Atlas Silesiae" Jana Baptysty Homanna z 1750 roku (sygn. A - 6) oraz "Carte de la Pologne divisée, par provinces et palatinats..." Jana Antoniego Rizzi Zannoniego z 1772 roku (sygn. A - 410).
Obok atlasów w zbiorach znajdują się także mapy luźne. Wśród 47 map zabytkowych polskich i 458 z innych krajów do wyjątkowo cennych należy unikatowy "Plan żup wielickich", wykonany przez Marcina Germana, a wydany w Gdańsku w 1645 roku (sygn. M - 2040) oraz mapa Litwy wyrysowana przez Tomasza Makowskiego, na zlecenie księcia Mikołaja Radziwiłła Sierotki, wydana w Amsterdamie około roku 1650 (sygn. M - 2037).
Zbiory Kartograficzne KUL zawierają także obszerny dział przewodników turystycznych, polskich i obcych, których najstarsze egzemplarze pochodzą z końca XIX wieku. Na uwagę zasługują zwłaszcza wydawnictwa dotyczące wschodnich ziem II Rzeczypospolitej, które ukazywały się w okresie międzywojennym [1].
Integralną częścią Zbiorów jest także jej biblioteka podręczna, zawierająca wszystkie najważniejsze wydawnictwa potrzebne do opracowania kartografii. Znalazły tu miejsce prace najwybitniejszych polskich historyków kartografii: Bolesława Olszewicza, Karola Buczka oraz Mariana Łodyńskiego. Wyjątkowo rzadką i cenną pozycję stanowi w bibliotece podręcznej Katalog zbiorów kartograficznych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (sygn. III 32011), którego nakład uległ zniszczeniu w 1939 roku, a zachowały się tylko nieliczne jego egzemplarze. Poza wydawnictwami bibliograficznymi, znajdują się w niej również ogólne opracowania dotyczące historii i metodologii kartografii zarówno polskich jak i obcych autorów.
Zbiory Kartograficzne dysponują własnymi (poza ogólnym alfabetycznym i systematycznym) katalogami, w których znajdują się karty wydanych do 1995 roku publikacji oraz inwentarzem atlasów i map. Kartografia BU KUL wykazywana jest także w drukowanym Centralnym Katalogu Zbiorów Kartograficznych w Polsce [2].
Zbiór kartograficzny liczył w połowie roku 2003 1.191 atlasów, 8.925 map oraz 2.580 przewodników turystycznych [3]. Przegląd atlasów i dawnych map, które stanowią najcenniejsze pozycje w zbiorach kartograficznych Biblioteki Uniwersyteckiej KUL rozpoczyna szesnastowieczny atlas wydawcy i antykwariusza, Abrahama Orteliusa, "Theatrum Orbis Terrarum..." z 1584 roku. Został on wydany w Antwerpii w oficynie Krzysztofa Plantina, w formacie folio (2o); oprawiony jest w jasnobrązową skórę. W miejscu centralnym okładziny górnej znajduje się złocony wycisk z elementami roślinnymi. Mapy w atlasie wykonane są techniką miedziorytniczą. Jest to jedno z wcześniejszych wydań atlasu Orteliusa, autora kilku map, między innymi Europy, Egiptu i Palestyny. Abraham Ortelius (razem z Mercatorem) opracował i wydał pierwszy systematyczny zbiór map [4].
|
Atlas ten ukazał się po raz pierwszy w 1570 roku i był złożony z 70 map z poszczególnych krajów. Bardzo starannie wydany i opracowany, w ciągu 40 lat doczekał się 25 aktualizowanych wydań [5]. Wydanie z 1584 roku zawiera już 114 map, w tym zbiór map historycznych oraz miejscowości notowanych przez Ptolemeusza [6]. Kolorowany frontispis tego atlasu zawiera tytuł dzieła wkomponowany w architektoniczne obramienie, w którym bogaty gzyms wsparty na dwóch kolumnach zwieńczony jest szczytem z alegorią panującej na tronie Europy, u której stóp na cokole umieszczone są alegoryczne postacie kobiece – Azja i Afryka. Kompozycję od dołu zamyka półleżąca postać kobieca symbolizująca Amerykę. Przegląd map w "Theatrum Orbis Terrarum..." otwiera całostronicowy portret Orteliusa w pozycji "en trois quarts", umieszczony w medalionie o bardzo bogatej, rollwerkowej ramie. Powyżej medalionu znajduje się okrągła plakieta z chrystogramem (ch ro) w miejscu centralnym, literami alfa i omega oraz napisem Vitae scopus. Poniżej medalionu - dwuwiersz autorstwa Papiusa: Spectandum dedit Ortelius mortalib. orbem, Orbi spectandum Galleus Ortelium. |
 |
Jedną z ciekawiej opracowanych map jest niekolorowane przedstawienie Jurydyki Salzburskiej, połączone z planem Salzburga (widok całego dzieła można obejrzeć w osobnym oknie). Spod mapy narysowanej na jakby zniszczonym pergaminie, miejscami poszarpanym i pozwijanym, wyłania się miasto oglądane z niezbyt wysokiej góry. Przedstawiono tu bardzo szczegółowo nie tylko gmachy główne, ulice i kamienice, ale także kilka postaci ludzkich, przez co uzyskano wrażenie autentyczności oglądanego obrazu, który jednocześnie spełnia zadania mapy miasta.
 |
Ponad miastem unosi się falująca wstęga z napisem 'URBI SALISBURGENSIS GENUINA DESCRIPTIO', zaś powyżej niej - dwa kartusze z herbami miasta i Jurydyki Salzburskiej. W prawym górnym rogu mapy znajduje się legenda Jurydyki Salzburskiej i jej okolic opisana przez Marka Secznagla Salzburczyka. |
 |
W lewym górnym rogu umieszczone zostało podziękowanie dla autora tej mapy:
 |
Qui patriae adfert ingenio sue
Ten, który przynosi swej ojczyźnie |
W zbiorze atlasów bardzo cenną pozycją jest atlas Gerarda Mercatora "Atlas sive cosmographice..." z 1612 roku (sygn. A - 192). Ma on dużą wartość, zarówno ze względu na prezentowany w nim materiał, jak i ze względu na autora. Gerard Mercator (właściwie Gerhard Kremer, 1512 - 1594), przedstawiciel flamandzkiej szkoły kartograficznej, uważany jest za twórcę nowoczesnej kartografii. Opierając się na matematycznych podstawach, wprowadził do nauki odwzorowanie kartograficzne walcowe, stosowane najczęściej w mapach morskich. Dokonał w ten sposób całkowitego przewrotu w dziedzinie kartografii [8]. Mercator był twórcą wielokrotnie modyfikowanych siatek geograficznych, globusów, map żeglarskich oraz epokowej mapy Europy z 1554 roku w sześciu częściach, w siatce stożkowej, opartej na najlepszych ówczesnych źródłach, między innymi na mapie Polski Wapowskiego. Jako pierwszy użył terminu "Atlas" na określenie zbioru map [9]. "Atlas sive cosmographice..." z 1612 roku obejmuje 150 kolorowanych ręcznie, niezwykle ozdobnych, ogólnogeograficznych map. Wydany został w Amsterdamie przez Jodocusa Hondiusa, który zakupił w 1604 roku od potomków Mercatora płyty map [10]. Atlas ten otwiera frontispis, z tytułem dzieła, wkomponowany w architektoniczne obramienie, fragment piętrowego krużganku, w jego środkową wyeksponowaną część. Ozdobna arkada, oparta na łamanym cokole, ujęta została miedzy dwa pilastry korynckie, poprzedzone takimiż kolumnami, na których wspiera się gzyms. Arkadę wypełnia dołem tablica z tytułem dzieła, na którym wspierają się stopy siedzącego, półnagiego Demiurga - Mercatora tworzącego globus. Poniżej przy cokole stojący pies [11] opiera przednią łapę na mapie kuli ziemskiej zawartej w ramie z następującą inskrypcją: "Utor, describo, orno, vitupero et opto fideliter" [12], pod która umieszczona jest kula sferyczna. Pod stojącym psem na cokole znajduje się napis: "Excusum sub cane vigilanti" [13]. Po obu stronach arkady, we wnękach piętrowego krużganku stoją cztery postacie, uosabiające Europę, Azję, Peruanę i Magalanię. Całość wieńczy szczyt z personifikacją Mexicany i Afryki, pomiędzy którymi dwie półnagie męskie postacie na tle tralkowej balustrady, podtrzymują kulę sferyczną. Na architrawie gzymsu umieszczone zostało nazwisko autora: Gerardi Mercatoris.
 |
Do najbardziej ozdobnych map w omawianym atlasie należy kolorowana mapa półkuli zachodniej, przedstawiająca obok obu amerykańskich kontynentów także nieproporcjonalnie dużą hybrydę Australii z Antarktydą. Obok tej centralnej mapy, w narożach prostokątnej płyty drukarskiej umieszczono niewielkie medalionowe przedstawienia Zatoki Meksykańskiej, Haiti i Kuby oraz tytuł całości: "America sive India nova ad magnae Gerardi Mercatoris qui universalis imitationem in compendium redacta. Per Michaelem Mercatorem Duysburgensem". Wolną przestrzeń wypełnia bardzo bogaty, symetryczny, kolorowany renesansowy ornament roślinny.
Nasza Biblioteka ze szczególną troską gromadzi druki polskie i Polski dotyczące. Polonika są zawsze przedmiotem dumy każdej książnicy. Wśród najstarszych atlasów Biblioteki KUL, na specjalną uwagę zasługuje dzieło Matthiasa Quadusa "Fasciculus geographicus..." z 1608 roku (sygn. A - 169). Atlas Quadusa zawiera cztery cenne mapy dotyczące Polski: Mapę Prus Henryka Zella, która obejmuje także tereny Polski, a została wydana po raz pierwszy w 1542 roku [14], mapę Polski Wacława Grodeckiego z 1558 roku (została ona wykonana prawdopodobnie na podstawie mapy Bernarda Wapowskiego z 1526 roku [15]), najdawniejszą mapę Śląska, wykonaną przez Marcina Helwiga w 1561 roku (która stanowi podstawę dla wszystkich map Śląska do polowy XVII wieku [16] i mapę Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego Stanisława Porębskiego, wydaną po raz pierwszy w 1563 roku [17].
|
Pierwsza polska wielka praca kartograficzna powstała z inicjatywy i fundacji Mikołaja ks. Radziwiłła Sierotki (1549 - 1616). Jest to szczegółowa mapa Litwy [18] "Magni Ducatus Lithuaniae...", wykonana w technice miedziorytu kolorowanego (sygn. M - 2037). Tytuł znajduje się w prawym dolnym rogu kartusza, w lewym dolnym rogu objaśnienia znaków i herb Pogoń. Na odwrocie mapy umieszczono tekst w języku niemieckim. Opracowana przy współudziale sekretarza królewskiego Macieja Strubicza, rysownika Tomasza Makowskiego, sztychowana przez Hessela Gerarda (Gerritsa), została wydana po raz pierwszy w Amsterdamie w 1613 roku [19]. Uwidoczniono na niej ponad 500 miejscowości, znajdujących się w granicach wielkiego Księstwa Litewskiego oraz pozostałe leżące poza jego granicami. Pozwoliło to stworzyć czytelny kartograficzny obraz Wołynia, Podlasia, północnej części prawobrzeżnej Ukrainy oraz pogranicznych terenów Rusi Czerwonej, Mazowsza i Małopolski [20]. Stosunkowo duża wiarygodność mapy Litwy pozwoliła przez następne 150 lat wzorować się na niej przy kolejnych edycjach map dotyczących tego regionu [21]. Egzemplarz, który znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL jest przeskalowanym (z 1:1.300.000 do około 1:2.000.000) wydawnictwem z około 1650 roku. Wydrukowany na jednym arkuszu, zawiera w prawym górnym rogu dolny bieg Dniepru, przedstawiony w dwóch odcinkach od Czerkas do ujścia (ilustracja z prawej).
|
 |
Zabytkowe mapy polskie reprezentuje w zbiorach kartograficznych BU KUL bardzo cenny unikatowy plan kopalni i miasta Wieliczki z 1645 roku (sygn. M - 2040); są to jedne z najstarszych zachowanych górniczych planów w Europie. Równocześnie są to pierwsze w Polsce plany, jakie zostały sporządzone na podstawie pomiarów geodezyjnych [22]. Autorem ich jest szwedzki geometra Marcin German, sprowadzony do Polski w 1620 roku przez żupnika Adama Górskiego [23]; prace nad tymi planami zostały ukończone w 1638 roku [24]. Miedziorytnicze sztychy planów wykonał na zlecenie Adama Kazanowskiego, marszałka nadwornego króla Władysława IV, słynny rytownik oraz kartograf Wilhelm Hondius, który też wydał je w swej oficynie w Gdańsku w 1645 roku [25]. Narysowane w skali 1:1266 plany (jeden - miasta i trzy - żup solnych), Hondius wyrytował w skali 1:3.800 [26]. Marcin German przedstawił obraz Wieliczki i jej kopalni na czterech planach oznaczonych kolejnymi rzymskimi liczbami. Pierwsze trzy mają tytuł łaciński: Delineatio Prima (Secundae, Tertiae) Salifodinae Vielicensis, a także tytuł polski: Wizerunek żupy wielickiej pierwszej (drugiej, trzeciej), plan czwarty - jedynie napis polski Miasto Wieliczka. Na wszystkich znajduje się podpis Germana i Hondiusa: Guillielmus Hondius - Haga - Batavus sculpsit et delineavit cum gratia et privilegio S.M.R. Poloniae et Sveciae, a także podziałka i jej opis po łacinie i w języku polskim. Plan pierwszy przedstawia komory i chodnik przy szybach Lubomirze, Bużenin, Boner, Loys, Seraf, Regis, Wodny, Górsko, Danielowiec i Kunegunda na poziomie pierwszym. Plan drugi prezentuje poziom drugi, do którego sięga jedynie szyb Bużenin, plan trzeci uwidacznia kolejny poziom, który był wówczas udostępniony ośmioma szybikami od poziomu drugiego [27]. Wszystkie plansze posiadają kompozycje dwudzielną. W górnej plan jednego z poziomów z dokładną legendą w języku polskim, w dolnej realistyczne sceny przedstawiające wygląd wnętrza kopalni, narzędzi, urządzeń oraz prace górników przy wydobywaniu soli. Sceny są z pewnością odtworzone z autopsji, charakteryzują się bowiem wielopłaszczyznowością i niezwykle umiejętnym wydobywaniem za pomocą światełek kaganków głębi obrazu i ekspozycji poszczególnych fragmentów.
Wśród osiemnastowiecznych atlasów polskich bardzo interesująco przedstawia się pochodzący z księgozbioru Moszyńskich podręcznik służący do nauczania geografii. Jest to "Atlas Dziecinny... zawierający dokladnieysze opisanie Polski i Litwy... z francuskiego przełożony, powiększony y poprawiony przez X. Dominika Szybińskiego", wydany w Warszawie w 1772 roku w drukarni Michała Grela (sygn. XVIII. 836). Do atlasu zostały dołączone 24 karty geograficzne z dokładnym opisem. Rozdział siedemnasty atlasu, zatytułowany "Wykład Karty siedemnasty, w którym dokładniey geografia Polski y W. Xięstwa Litewskiego jako własnego narodu opisuje się", zawiera informacje dotyczące między innymi granic, ustroju, klimatu, upraw, bogactw naturalnych. Omówione zostały również poszczególne dzielnice i województwa Rzeczpospolitej drugiej połowy XVIII wieku.
W zbiorach kartograficznych BU KUL nie brakuje akcentów religijnych. W wydanym około 1740 roku w Augsburgu dziele "Europens Pracht und Macht in 200 Kupfer - Stucken" (sygn. A - 17 dep. przem.) znajduje się graficzne przedstawienie obrony jasnogórskiego klasztoru z czasów wojny polsko-szwedzkiej w 1655 roku. Centralnym punktem ryciny jest klasztor, pod murami którego rozlokowane są atakujące wojska: ich obozy, baterie strzelających dział, okopy; przedstawiono także przemarsze oddziałów i odpowiadających ogniem obrońców. Na pierwszym planie po lewej stronie umieszczono widok fragmentu miasta, po prawej na skarpie oddział na koniach. W prawym górnym rogu, na draperii podtrzymanej przez putto znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, w lewym kartusz z napisem "Das Vaste Closter Czenstochav. Mit dem wunderthatigen Bildnisse U. L. Frauen". Poza ryciną, na marginesach, opisano historię miasta i jego obronę oraz rozmieszczenie wojsk szwedzkich. Rycina jest sygnowana nazwiskiem G[abriel]. Bodenehr.
To jak wyglądał świat, interesowało i fascynowało człowieka odkąd świadomie zaczął go kształtować. Kartografia, a zwłaszcza kartografia historyczna, zawsze znajdzie należne jej miejsce w bibliotekach naukowych i muzeach. Dla zapatrzonych w jej piękno zawsze aktualne będą słowa Henryka Wańka: Sanktuarium, którego ikoną jest mapa, to otwarta przestrzeń świata [28].
Barbara Winiarczyk
Przypisy:
1 Dane dotyczące historii działu Zbiorów Kartograficznych zawarte są w artykule wieloletniej kierowniczki tego działu,
pani mgr Marii Gonczarow; zob. M. Gonczarow, Sekcja Zbiorów Graficznych, Kartograficznych i Nut,
[w:] Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 1918-1970, praca zbiorowa, ABMK, t. 23,
Lublin 1971, s.163-168
2 Centralny katalog zbiorów kartograficznych w Polsce: z. 1- 4. Red. M. Łodyński przy współudziale
J. Lipińskiej, T. Paćko, W. Żemaitis, Warszawa 1961-1968;
z. 5. Red. T. Paćko, W. Trzebiński, Warszawa 1983; z. 6. Red T. Paćko, W. Trzebiński, Warszawa 2000
3 Stan liczbowy zbiorów kartograficznych w dniu 30 VI 2003 r.
Dane pochodzą ze sprawozdania z pracy Sekcji Zbiorów Kartograficznych za okres od 30 VI 2002 do 30 VI 2003 roku.
4 Józef Szaflarski, Zarys kartografii, Warszawa 1955, s. 71
5 Ibidem
6 Jest to tzw. parergon, dołączony po raz pierwszy do atlasu w 1578 roku,
zob. Nad złoto droższe. Skarby Biblioteki Narodowej, pod red. H. Tchórzewskiej-Kabata, Warszawa 2000, s. 120
7 Tłum. z jęz. łacińskiego Robert Sawa (Redakcja Encyklopedii Katolickiej)
8 J. Szaflarski, op. cit., s. 68
9 Ibidem, s. 71
10 Ibidem
11 Być może jest to aluzja do nazwiska wydawcy dzieła - Hondiusa
12 Sprawdzam, opisuję, ozdabiam, koryguję wiernie – tłum. z jęz. łac. R. Sawa
13 "Wyryte pod psem czujnym" – tłum. z łac. R. Sawa
14 Karol Buczek, Dzieje kartografii polskiej XV-XVIII w. Zarys analityczno-syntetyczny, Wrocław 1963, s. 28
15 Ibidem, s. 23-32
16 Ibidem, s. 31
17 Ibidem s. 32
18 Bolesław Olszewicz, Kartografia polska XV i XVI w. Zarys historyczno-biograficzny,
[w:] "Polski Przegląd Kartograficzny" nr 15, Lwów-Warszawa 1930, s. 25, poz. 41
19 K. Buczek, op. cit., s. 47, 49
20 Ibidem, s. 51
21 Ibidem
22 Nad złoto droższe... op. cit., s. 128
23 Polski Słownik Biograficzny, t. VII, Kraków 1948-1958, s. 398
24 B. Olszewicz, op. cit., s. 16
25 Ibidem
26 Nad złoto droższe... op. cit., s. 128
27 Ibidem
28 H. Waniek, Opis podróży mistycznej z Oświęcimia do Zgorzelca, 1257-1957, Kraków, 1996, s. 7
Tekst powyższy jest przeredagowaną wersją pracy, która ukazała się drukiem
w dziele zbiorowym 'Zbiory specjalne Biblioteki Uniwersyteckiej KUL',
wydanym przez Wydawnictwo KUL i GAUDIUM w Lublinie w roku 2004.
Ostatnia aktualizacja: 14.05.2008, godz. 18:37 - Jan Wasilewski