Chora książka

Chora książka: starzenie się papierów
Chora książka: niekorzystne wpływy atmosferyczne
Chora książka: destrukcyjne czynniki biologiczne
Chora książka: niszczycielska działalność człowieka

 

 

Co zagraża książkom, a co zagraża ludziom w kontakcie z książkami;
drugą część tematu opracowała Barbara Skoczyńska, lekarz medycyny
(osobna strona)

mgr Jolanta Wasilewska

13.XII 2004 r.

 

  Książka jest wytworem myśli i umiejętności człowieka. Towarzyszy nam przez całe życie, wspomagając nas w nauce i pracy, stanowi rozrywkę i wypoczynek, z książką ludzie podróżują, modlą się i zasypiają. Zmysły wzroku i dotyku odbierają wrażenia o zewnętrznym wyglądzie książki. Z przyjemnością bierzemy do ręki książkę o estetycznym wyglądzie, czystą i jeszcze pachnącą farbą drukarską! Wzdrygamy się przed książką brudną, ze śladami tłuszczu czy plamami pleśni, książką poklejoną brunatnymi ze starości taśmami, albo podartą i pożółkłą.

  Przechowywane w magazynach bibliotecznych książki można porównać do organizmów, które żyją i oddychają. Papier, pergamin, płótno, skóra, kleje reagują na różne czynniki zewnętrzne. Pod ich wpływem materiały te ulegają przemianom, stopniowo niszczejąc i tracąc w nieodwracalny sposób swoje pierwotne właściwości fizyczne i chemiczne. Należy odróżnić nieunikniony proces naturalnego starzenia się materiałów, uzależniony od ich jakości i czasu oraz niszczycielską działalność człowieka, który stwarza niewłaściwe, a wręcz szkodliwe warunki przechowywania i użytkowania książek [ 1 ].

  Możemy wyróżnić cztery podstawowe grupy czynników, sprzyjających niszczeniu książek: starzenie się papierów, wpływy atmosferyczne, czynniki biologiczne i niszczycielska działalność człowieka. Opisuję je kolejno niżej i na następnych stronach.

1. Starzenie się papierów

  W czasie magazynowania i użytkowania papieru zachodzą zmiany jego właściwości fizycznych, chemicznych i mechanicznych, które określa się procesem starzenia się, czyli skracania okresu trwałości. W procesie starzenia się papieru należy wyszczególnić dwa etapy:
- etap wytwarzania papieru (surowce użyte w produkcji)
- etap jego użytkowania (czynniki zewnętrzne).

  Spośród czynników zewnętrznych, które oddziaływają na proces naturalnego starzenia się papieru należy wymienić tlen, ozon, wilgoć, smog i inne zanieczyszczenia atmosferyczne oraz światło i ciepło. Proces starzenia się papieru dotyczy reakcji, jakie zachodzą w samym materiale; efekty tych zmian można prześledzić poprzez oznaczenie właściwości fizycznych czy chemicznych [ 2 ].

Niebagatelny wpływ na starzenie się papieru ma kwasowość papieru. Wytwarzanie papieru o niskim pH (to jest o wartości poniżej 7,0) datuje się od czasu wprowadzenia w XIX wieku do masy papierowej kleju żywicznego, siarczanu glinu i ścieru drzewnego [ 3 ]. Problem kwaśnego papieru dotyczy zatem książek wyprodukowanych w XIX i XX wieku. Wcześniej wytwarzano papier w środowisku zasadowym, a książki z niego powstałe w znikomej tylko mierze stoją przed samodestrukcyjnym zagrożeniem [ 4 ].

Kwaśny papier – zagrożenie dla bibliotek   Wspólną cechą całej produkcji wydawniczej ostatnich 150 lat jest słaby, żółty, rozsypujący się papier, określany terminem "kwaśny". Przyczyną jego "słabości" jest stosowanie w produkcji, już od połowy XIX wieku, ścieru drzewnego oraz zaklejanie go kwasowymi substancjami. To kwaśne środowisko produkcji jest przyczyną dzisiejszej masowej degradacji papieru, który nie ma szans na przetrwanie. Wraz z rozsypującymi się książkami i czasopismami tracimy nasz dorobek intelektualny, naukowy i artystyczny. Dodatkowym współczesnym czynnikiem przyspieszającym tempo destrukcji papieru jest wzrastające zanieczyszczenie środowiska naturalnego.   Ograniczona żywotność papieru przekłada się na wielkie straty w bibliotekach i archiwach. W wyniku badań przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych, stwierdzono że około 40% zbiorów jest tak słaba, że należy je wycofać z użytkowania. Według prof. Zyski, polskiego specjalisty do spraw "kwaśnego papieru", na odkwaszanie czeka w Polsce około 30 milionów woluminów. Analiza księgozbiorów Biblioteki Jagiellońskiej, Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Książnicy Cieszyńskiej, AGH i Politechniki Krakowskiej wykazała, że aż 90% zasobów wydanych do połowy lat '90. posiada wszystkie cechy "kwaśnego papieru".   "Walka o papier" przekroczyła granice środowiska bibliotecznego. W pracowniach chemicznych rozpoczęto badania nad neutralizacją "kwaśnego środowiska" papieru. Efektem tych prac są opracowane i wdrażane w wielu bibliotekach na świecie metody masowego odkwaszania: Battelle, Libertec, Wei To, Neschen, Bookkeeper, CSC Book Saver. Niestety, żadna z nich nie spełnia do końca wszystkich wymaganych parametrów, które decydują o ich skuteczności oraz bezpieczeństwie środowiska naturalnego.   Niestety, nie uda się uratować wszystkich dokumentów z XIX i XX wieku. Nie pozwala na to wydajność stosowanych technologii oraz błyskawiczne tempo "zanikania" papieru. W polityce masowego odkwaszania niezbędne jest ustalenie takich kryteriów wyboru zagrożonych dokumentów, które pozwolą przetrwać najważniejszym i najwartościowszym świadectwom naszej kultury. Od połowy lat '90. XX wieku wskaźnik dokumentów wydanych na kwaśnym papierze spada. Jest to efekt dwutorowego działania na rzecz jego trwałości. Masowe odkwaszanie dotyczy konkretnego przedziału czasowego, przed nami zadanie budowania świadomości o konieczności stosowania obecnie papieru trwałego, posiadającego właściwości chemiczne oraz fizyczne, gwarantujące długi czas jego użytkowania i umożliwiające ponowne jego wykorzystanie (przetworzenie).   Od determinacji wszystkich środowisk związanych z papierem (drukarzy, wydawców, bibliotekarzy) zależy czy stosowanie papieru oznaczonego symbolem normy ISO-9706 stanie się zasadą, zwłaszcza dla dokumentów cennych, będących częścią dziedzictwa kulturowego, chronionego i przechowywanego dla przyszłych pokoleń. (H. Z., Informacje Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej, Nr 1, luty 2004)

 

  Zmiany technologiczno-materiałowe w produkcji papieru wpłynęły w największym stopniu na zniszczenia w zbiorach bibliotecznych i archiwalnych. Procesowi autodestrukcji w mniejszym lub większym stopniu podlegają wszystkie materiały wytwarzane w tamtym czasie, którego efektem końcowym jest całkowity rozpad papieru już po około 150 latach. Ze względu na właściwości fizykochemiczne, papiery z XIX i XX wieku są bardzo wrażliwe na wszystkie zewnętrzne zagrożenia występujące w bibliotekach i archiwach, a szczególnie na zanieczyszczenia atmosferyczne, ponieważ przyspieszają one proces zakwaszania papieru [ 5 ].

  Odkwaszanie papieru jest zabiegiem tylko prewencyjnym. Degradacji papieru cofnąć się nie da – można ją tylko zatrzymać. Zdarzyć się może, że odkwaszanie zbyt zniszczonej karty może doprowadzić do jej kompletnego rozpadu. Potrzebna jest zatem kompetentna selekcja. Wyodrębnić należy obiekty (książki i dokumenty) nadające się do odkwaszania, nadające się do wzmocnienia i takie, z których już tylko można przenieść informację na inne nośniki [ 6 ].

  Aby zapewnić księgozbiorom jak najdłuższe istnienie, należy w przemyślany i systematyczny sposób zabezpieczyć je przed niszczycielską działalnością różnych czynników atmosferycznych, wpływem promieniowania słonecznego, rozmaitych czynników biologicznych, przed skutkami katastrof i w końcu - przed dewastacją przez człowieka.

Przypisy

1. Z. Żmigrodzki (red.), Bibliotekarstwo, Warszawa 1998, s. 81
2. B. Zyska, Ochrona księgozbioru przed zniszczeniem, t.2, Czynniki niszczące materiały w zbiorach bibliotecznych,
    Katowice 1993, s. 33-35
3. Tamże, s. 37
4. J. Osięgłowski, Ochrona książki bibliotecznej, Poznań 2003, s. 106
5. E. Potrzebnicka, Charakterystyka typowych zagrożeń i zniszczeń w zbiorach bibliotecznych XIX i XX-wiecznych,
    [w:] Kwaśny papier, Kraków 2001, s. 108-109
6. A. Barański, Problem kwaśnego papieru. Koncepcje badawcze, uwarunkowania i działania praktyczne,
    [w:] Kwaśny papier, Kraków 2001, s. 72

Dodatkowe źródła internetowe:

Mirosława Kokosińska, Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Krakowie - Ochrona zbiorów bibliotecznych:
www.bib.edu.pl/krakow1.html

Badania stopnia zagrożenia kwaśnym papierem Biblioteki Jagiellońskiej - www.bj.uj.edu.pl/KP
Biblioteka Narodowa. Wieloletni Program Rządowy "Kwaśny Papier" - www.bn.org.pl/WPR_2/kwasny.html