Chora książka: starzenie się papierów
Chora książka: niekorzystne wpływy atmosferyczne
Chora książka: destrukcyjne czynniki biologiczne
Chora książka: niszczycielska działalność człowieka

 

Niebezpieczna książka

Pojęcie to należy odnieść do człowieka, dla którego książka bywa niebezpieczna. I nie zajmujemy się tu treściami, które mogą być bardzo zgubne w skutkach, ale niewątpliwie są tematem zupełnie odrębnych posiedzeń naukowych. Zagrożeniem jest ta książka, o którą człowiek nie dba należycie. Zbiory biblioteczne niewłaściwie przechowywane w zawilgoconych pomieszczeniach, ze złą wentylacją, nie konserwowane prawidłowo lub nie konserwowane wcale, gromadzone w zniszczonych, zbyt zimnych lub gorących pomieszczeniach - niszczeją. Ulegając stopniowo zagładzie, wchodzą w cykl przemian biologicznych zmierzających do rozkładu. Stają się w tym procesie pożywką dla wielu organizmów żywych.

  Główne patogeny znajdowane w archiwach i muzeach to w kolejności częstości występowania:
1. Grzyby   2. Owady   3. Bakterie   4. Promieniowce   5. Wirusy   6. Gryzonie

  Grzyby to bardzo liczny zbiór systematyczny obejmujący około 300 tysięcy gatunków. Są zbudowane z jednej komórki lub składają się z grzybni, która stanowi skupisko rozgałęzionych nici zwanych strzępkami. Mają one jądro i błonę komórkową i zaliczane są do królestwa Eucariota. Dysponują bardzo bogatym układem enzymów proteolitycznych, umożliwiających im życie w organizmach żywych i w substancjach pochodzenia organicznego, z których czerpią składniki odżywcze. Są tlenowcami i rosną w temperaturze od O do 50 stopni Celsjusza (optymalna dla nich temperatura to 20 - 37 stopni) i wilgotnym środowisku powyżej 80 % wilgotności powietrza. Gdy okresowo brakuje wody, grzyby wytwarzają formy przetrwalnikowe, tzw. chlamydospory lub skleroty.

  Grzyby są przyczyną wielu szkód materialnych, niszcząc plony, zarażając uprawy roślin i powodują rozkład związków organicznych - w tym także książek. Pleśnie, szczególnie z gatunków Penicillium, Cladosporium, Aspergillus i Altarnaria, rozwijają się między innymi w szczelinach, spękanych murach, instalacjach wodno-kanalizacyjnych, wykładzinach i dywanach. Niektóre ich gatunki wytwarzają mykotoksyny wnikające do organizmu ludzkiego przez skórę, drogą pokarmową i wziewną, które mogą wywoływać szereg schorzeń u ludzi. Pierwszym objawem szkodliwego działania grzybów pleśniowych mogą być schorzenia dróg oddechowych, zapalenie spojówek, bóle stawów, osłabienie odporności i chroniczne zmęczenie. Później mogą się pojawić poważniejsze choroby, które noszą nazwę grzybic.

  Dla uspokojenia wyjaśniam, że dla zapoczątkowania procesu patologicznego niezbędne jest oprócz obecności zarazków istnienie bardzo wielu czynników zależnych od atakowanego makroorganizmu oraz od okoliczności towarzyszących zakażeniu. Ta zasada jest bardzo istotna przy zachorowaniu na grzybice. Są to choroby coraz częściej występujące, ale wywołane jest to osłabieniem naturalnych mechanizmów obronnych organizmu ludzkiego. Dzieje się tak w efekcie celowych, ratujących życie zabiegów medycznych, takich jak chemioterapia i radioterapia nowotworów, terapia sterydami, transplantacje narządów i związane z tym leczenie immunosupresyjne. Grzybice występują też często u osób z nabytym zespołem braku odporności w wyniku infekcji HIV (czyli AIDS). Dla ilustracji przedstawiam przykłady kliniczne grzybic.

  Na przykładowych fotografiach powyżej widać - po lewej - postać płucną grzybicy kropidlakowej (kropidlakowe zapalenie płuc; widoczne ropnie i zmiany rozsiane w obu płucach) oraz - po prawej - strzępki i główki kropidlaka w przypadku grzybicy oskrzelowej.

Po lewej - przewlekła grzybica strzygąca twarzy i szyi ( tinea trichophytica chronica ),
z prawej - grzybica strzygąca skóry głowy, postać z pogranicza między grzybicą powierzchniową a głęboką.
W środku - grzybica strzygąca na podudziu i pośladku ( tinea trichophytica superficialis cutis glabrae ).

  Pacjenci przewlekle chorzy na cukrzycę, niewydolność nerek, układu krążenia i oddechowego mają również osłabioną odporność i mogą się u nich rozwinąć poważne grzybice narządowe. Natomiast dla zdrowego człowieka grzyby mogą być zagrożeniem, gdy występują w dużych ilościach w jego otoczeniu, jak to może mieć miejsce w zaniedbanych zbiorach bibliotecznych. Mogą być wtedy przyczyną grzybic powierzchniowych: skóry, włosów, paznokci, zapalenia spojówek. Grzyby są też silnymi alergenami i u osób z atopią mogą wywołać alergiczne zapalenie spojówek, nosa i gardła, astmę oskrzelowa oraz skórne choroby alergiczne. W dużych stężeniach niektóre gatunki grzybów produkują aflatoksyny o potencjalnym działaniu rakotwórczym.

  Drugą liczną grupę patogenów bibliotecznych stanowią owady. Należą do nich roztocza, chrząszcze, mole, motyle, rybiki, muchy, karaczany. Chorobotwórczość ich dla człowieka ma dwojaki mechanizm. Wiele z nich jest przenosicielem groźnych dla człowieka wirusów, bakterii i grzybów. Przykładem są karaczany i chrząszcze oraz rybiki, które przenoszą wiele rozpowszechnionych zarazków takich jak bakterie typu Salmonella i Shigella, gronkowce, wirusy typu Echo, zarodźce malarii. Drugą droga wywoływania schorzeń u ludzi - podobnie jak w przypadku grzybów - jest mechanizm alergiczny. Alergia na roztocza kurzu domowego to najczęstsza przyczyna objawów chorobowych, związanych z pracą w bibliotekach i archiwach. Manifestuje się ona różnym nasileniem - począwszy od zwiewnych, sporadycznych wysypek skórnych, poprzez katar i zapalenie spojówek, na astmie oskrzelowej oraz groźnym dla życia obrzęku krtani kończąc.

  Kolejna grupa mikroorganizmów, niszczących książki a jednocześnie stanowiących potencjalne zagrożenie dla pracowników biblioteki lub czytelników to bakterie. Powołuję się tu na znaną pracę Fausty Gallo [ * ], ilustrującą różnorodność świata bakterii reprezentowanego w materiale zbiorów bibliotecznych. Nie wszystkie są niebezpieczne dla człowieka, ale uwagi wymagają niektóre z nich, będące bakteriami tzw. saprofitycznymi, czyli obojętnymi dla człowieka, w pewnych jednak sytuacjach stają się bakteriami chorobotwórczymi. Należą do nich niektóre bakterie z gatunku Serratia i Bacillus subtilis oraz promieniowce z gatunku Nocardia. Dzieje się tak u osób osłabionych przewlekłą chorobą, na przykład cukrzycą. Wyżej wymienione patogeny mogą u nich wywołać posocznicę i zapalenia płuc o ciężkim przebiegu. Przykład schorzenia tego typu pokazuje ilustracja powyżej; mamy tam bardzo duże zmiany naciekowe układu oddechowego o niekorzystnym rokowaniu.

  Wirusy nie stanowią tak dużego zagrożenia, gdyż będąc chorobotwórcze dla człowieka, potrzebują żywego żywiciela do namnażania, czyli inaczej mówiąc - kontaktu człowieka z człowiekiem np. drogą kropelkową. Do wyobrażenia jest przeniesienie wirusa grypy przez ślinę, którą lekkomyślny człowiek zostawia na stronach książki, śliniąc palce podczas przewracania kartek.

  Następna grupa przedstawicieli świata zwierzęcego żyjąca w zbiorach bibliotecznych i muzeach to gryzonie, czyli myszy i szczury. Ich chorobotwórczość polega na przenoszeniu chorób zakaźnych wywołanych przez bakterie i wirusy, takich jak dżuma, bruceloza, dur rzekomy i wścieklizna. Należy też wspomnieć o zagrożeniu, jakim są nietoperze, w populacji których stwierdza się dość duże rozpowszechnienie wścieklizny. Te jedyne latające ssaki mogą bytować w wyjątkowo zaniedbanych, ciemnych, nie remontowanych magazynach książek.

  Przeszliśmy więc - śledząc zagrożenia wynikające dla człowieka obcującego z książką - od pojedynczej komórki grzyba do ssaka jakim jest nietoperz. Ten krótki przegląd ma na celu zwrócenie uwagi na to, że pewne nie charakterystyczne objawy jak katar i przemijająca wysypka mogą mieć związek z warunkami pracy. Przytoczę tu definicję choroby zawodowej, obowiązującą w Polsce. Choroba zawodowa to "istotne zaburzenie stanu zdrowia związane przyczynowo z warunkami pracy zawodowej". Jednak konkretna jednostka chorobowa musi znajdować się w Wykazie Chorób Zawodowych, opublikowanym w Rozporządzeniu Rady Ministrów z 30 lipca 2002 roku.

  Przy pracy z książkami, które z wyżej zaprezentowanych powodów mogą być niebezpieczne dla człowieka, należy przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Służą w tej sferze specjalne komory do dezynfekcji książek i środki ochrony osobistej jak odzież ochronna, rękawice i maski. Bezpieczeństwo w kontakcie człowieka z "chorą książką" zapewnia przede wszystkim zdrowy rozsądek, wiedza i wyobraźnia, które stanowią oręż w walce z czynnikami chorobotwórczymi, mogącymi czaić się w kartach starych ksiąg.

 

Barbara Skoczyńska

Źródło

* Gallo, Fausta, Biological factors in deterioration of paper. Facteurs biologiques de deterioration du papier, Roma 1985