Ormiański Kościół Katolickina dawnych ziemiach polskich |
 |
Historia Ormian Kościoła Katolickiego na dawnych ziemiach polskich
|
|
| Wystawa przedstawiała także szerokie tło dziejów Armenii i Ormian na świecie i w Polsce. Wyeksponowane na niej publikacje prezentowały dorobek Ormian w różnych dziedzinach: architektury sakralnej, biblistyki czy teologii. Najwięcej eksponowanych dzieł - książek i ilustracji - dotyczyło Ormian w I i II Rzeczypospolitej. |
 |
| Z prawej - herb Armenii |
|
Pierwsze wzmianki o Armenii pochodzą z III w. przed Chrystusem. W drugim tysiącleciu ziemie dzisiejszej Armenii zamieszkiwali Chaldowie. Między IX a VII wiekiem zostali podbici przez Hajów - zmieszanie tych dwóch plemion dało początek Ormianom. Ich protoplastą ponoć był Aram, który zjednoczył rozległe tereny w jedno królestwo, nazwane od jego imienia Armenią. W roku 333 przed Chrystusem Armenia została podbita przez Aleksandra Wielkiego, zaś od roku 189 podlegała Rzymowi. W dobie Zbawiciela przypada rozkwit życia duchowego Ormian. W roku 302 św. Grzegorz (Grzegorz Odnowiciel, 257-325) doprowadził do chrztu Armenii. Dalsze dzieje tego kraju i narodu to nieustanne pasmo rozbiorów, najazdów, zniewolenia, pogromów i cierpień - także z powodu wiary. |
|
 Krzysztof Stopka: Armenia Christiana Unionistyczna polityka Konstantynopola i Rzymu a tożsamość chrześcijaństwa ormiańskiego (IV-XV w.) Polska Akademia Umiejętności, Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficznego, Ogólnego zbioru tom 96, Kraków 2002 s. 354, 9 ilustracji kolorowych, 3 mapy, indeks, ISBN: 83-88857-34-7. Nota od Wydawcy: Studium przedstawia skomplikowane, pełne dramatyzmu dzieje związków kościelnych Ormian z chrześcijaństwem bizantyjskim i łacińskim w średniowieczu. Powstało w rezultacie poszukiwań badawczych, prowadzonych w bibliotekach Rzymu, Wiednia i Londynu. Jego podstawą źródłową są kroniki ormiańskie i korespondencja Stolicy Apostolskiej z Kościołem ormiańskim, opublikowana przez Papieską Komisję do zredagowania Kodeksu wschodniego prawa kanonicznego (Pontificia Comissio ad redigendum Codicem iuris canonici orientalis). Analizuje problemy z pogranicza historii i teologii, związane z ważnym, a w polskiej historiografii niemal nieznanym, etapem zabiegów o jedność chrześcijaństwa . |
 |
 |
 |
Po lewej: Chrzest Armenii. Na polecenie króla Trdata III Grzegorz udał się do Cezarei Kapadockiej, gdzie otrzymał święcenia kapłańskie i biskupie. Po powrocie ochrzcił króla wraz z dworem, a następnie cały naród. Stał się Oświecicielem Armenii, gdyż wyrwał ją z mroków pogaństwa. Chrześcijaństwo zostało religią państwową wcześniej niż w cesarstwie rzymskim, stąd Armenia uważa się za pierwsze chrześcijańskie państwo świata. |
| Po prawej: Ewangeliarz z okresu 1197/1198 roku, powstały w klasztorze w Skewrze, w Cylicji. Od X wieku cesarstwo bizantyjskie anektowało ziemie Wielkiej Armenii, likwidując kolejne państewka ormiańskie. W połowie XI wieku Ormianie, uważani za heretyków-monofizytów i traktowani jako niepewny element polityczny. byli przez cesarstwo wschodnie wysiedlani do Kapadocji, Cylicji i Syrii, gdzie po załamaniu się panowania Bizancjum niektórym rodom udało się nawet zdobyć władzę. Rubenidzi stworzyli w XII wieku państwo ormiańskie w Cylicji. Hetumidzi zapoczątkowali w 1226 roku kolejną dynastię, panującą do 1342 roku. Klasztor w Skewrze był rodzinnym klasztorem Hetumidów, baronów Lambronu, i znanym ośrodkiem kulturalnym. Ewangeliarz, iluminowany w Skewrze i Mlidż, trafił w XV wieku do Lwowa, po II wojnie światowej zaś do Polski. |
W Polsce pierwsi Ormianie znaleźli się prawdopodobnie w XI wieku (byli to uciekinierzy po rozbiorze Armenii między Bizancjum i Turcję w roku 1080). Następni uchodźcy napłynęli w kolejnych wiekach, osiedlając się na Rusi. Szczególnie za panowania Kazimierza Wielkiego (w XIV w.) Ormianie stanowić musieli znaczącą grupę etniczną, skoro król ten mocą specjalnego dekretu zezwolił ormiańskiemu biskupowi Grzegorzowi na budowę katedry w mieście, które stanowiło centrum ormiańskiej nacji - w Lamburgu (Lemburgu), czyli we Lwowie. Dekret ten potwierdzał też prawa i przywileje Ormian. Późniejsi królowie Polski nie byli już tak życzliwi (prawdopodobnie dlatego, że Ormianie aż do lat '30. XVII wieku byli schizmatykami i monofizytami), nie było jednak wrogości ani prześladowań. |
 |
 |
 |
 |
|||
Wybrane wydawnictwa z ekspozycji (2001 r., książki i archiwalia ze zbiorów własnych Biblioteki Uniwersyteckiej KUL) - od lewej: Malachia Ormanian: L'Eglise Armenienne, Paryż 1918; Die Kirchen Der Welt: Die Kirche Armeniens (red. Friedrich Heyer); Victor Azarya: The Armenian Quarter of Jerusalem; Dzieje zjednoczenia Ormian polskich z Kościołem rzymskim w XVII w., Warszawa 1870 |
||||||
Ormianie napływali na ziemie polskie przez Krym, Besarabię i Ruś. Osiedlali się na ziemiach południowych (Bukowina, Kamieniec Podolski, Suczawa, Kijów). Przybywali pod znakiem Krzyża, znakiem rodów aryjskich, zwanym "chacz". W XVI wieku, gdy fala protestantyzmu zalewała Europę, jedyną ostoją dla tego znaku była właśnie Polska. Nowa Ojczyzna zapewniała im pokój i swobodę egzystencji. Wrastając w nią, wnosili Ormianie w polską kulturę wiele wartości w różnych dziedzinach. Z ich nacji wywodzą się liczni wybitni mężowie stanu, politycy, uczeni i artyści. Gdy było trzeba, dawali świadectwo lojalności i oddania - od pól Grunwaldu, przez Chocim, Kamieniec, Lwów i Jazłowiec; byli pod Warną i Wiedniem (wiktorię Jana III Sobieskiego wspomagało pięć tysięcy Ormian!); nie brakło ich po naszej stronie podczas obu wojen światowych. Krwawą ofiarę złożyło też i duchowieństwo obrządku ormiańskiego, które w czasie wojennych kataklizmów zostało niemal całkowicie wyniszczone. |
| Ormianie, Armeńczycy, naród zamieszkujący Armenię - około 3 miliony (1989); poza granicami Ormianie mieszkają w ponad 70 krajach, głównie w (dane z 1992 roku): Azerbejdżanie (340 tys.), Gruzji (380 tys.), Iranie (280 tys.), Libanie (170 tys.), Rosji (370 tys.), Syrii (360 tys.), USA (120 tys.); ogółem około 5,3 mln osób, które posługują się językiem ormiańskim. Większość Ormian należy od początku IV wieku do Kościoła ormiańskiego; uważa się ich za potomków starożytnych mieszkańców Urartu. W roku 301 Ormianie przyjęli chrześcijaństwo; od V&bsp;wieku istnieją ormiański alfabet i literatura. Od VII w. powstawały kolonie ormiańskie na Bliskim Wschodzie, później w wielu innych rejonach świata (między innymi od XVI w. w Polsce). Na początku XIX wieku wschodnia Armenia została przyłączona do Rosji; w zachodniej - należącej do Turcji - w końcu XIX w. i w latach 1915-1916 zginęło 1,2-1,5 miliona Ormian (zamordowani w&bsp;pogromach, podczas przymusowych wysiedleń) w wyniku akcji prowadzonej przez rząd młodoturków. Podstawą tradycyjnej gospodarki były: uprawa zbóż, sadownictwo, uprawa winorośli i hodowla (w górach pasterstwo); wyrób dywanów, hafciarstwo, jubilerstwo, kamieniarstwo. Ormianie kultywują bogaty folklor; między innymi, znanymi jego elementami jest popularny epicki cykl o bohaterach z Sasunu. |
| Ormianie w Polsce. Ormianie, przenikający od XII wieku na Ruś, w granicach państwa polskiego znaleźli się w połowie XIV wieku, po przyłączeniu Rusi Halicko-Włodzimierskiej. W 1356 roku polski król Kazimierz III Wielki nadał Ormianom przywilej zatwierdzający samorząd sądowniczy oraz odrębność religijną. Ormiańskie prawo zwyczajowe (spisane już w XII wieku) uległo z czasem spolonizowaniu i, zatwierdzone przez Zygmunta I Starego w roku 1519, stanowiło udaną próbę dostosowania zwyczajów Ormian do prawa polskiego. Statut ten przetrwał aż do lat 1780-1781. W wiekach XVI-XVII w. nastąpił wzrost znaczenia Ormian w Polsce oraz silny rozwój ich osadnictwa. W roku 1667 Kościół Ormiański zawarł unię z Kościołem rzymskokatolickim. Ormianie utrzymywali bezpośrednie kontakty handlowe i kulturalne ze Wschodem (Persja, Turcja); oprócz handlu uprawiali rzemiosło (głównie tkactwo, hafciarstwo, złotnictwo), przenosząc na grunt polski orientalne formy produkcji i zdobnictwa. Postępujący proces polonizacji Ormian zakończył się w&bsp;XIX w., zachowali oni jednak odrębność religijną i częściowo obyczajową. W II RP liczbę ich szacowano na 5.200 (początek lat '30. XX w.); zamieszkiwali głównie województwo stanisławowskie oraz Lwów (który był religijnym i kulturowym centrum Ormian), w niewielkiej liczbie także województwo tarnopolskie, Warszawę, Łódź i Poznań. Ormianie byli licznie reprezentowani wśród ziemian, zamożnych rolników, kupców, rzemieślników. Po zmianach granic Polski w 1945 roku Ormianie zamieszkali głównie na Ziemiach Zachodnich i Północnych oraz w Warszawie, Łodzi i&bsp;Poznaniu. Obecnie (przełom XX i XXI wieku) około pięć tysięcy osób żyje w rozproszeniu; jednoczy ich Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne. |
| Na podstawie haseł w Nowej Encyklopedii Powszechnej PWN © 1998-2004, Wydawnictwo Naukowe PWN SA |
| - Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne - społeczno-kulturalna organizacja polskich Ormian. Zarząd, biuletyn, publikacje, galeria, ogłoszenia i linki. |
| OTK mieści się w Krakowie i wydaje tam swój Biuletyn (kwartalnik, ISSN: 1233-8605), w którym publikowane są relacje, wspomnienia, opinie, opracowania naukowe i inne utwory, których tematyka związana jest z historią, kulturą i współczesnymi problemami Ormian i Armenii. W witrynie internetowej OTK również publikowanych jest wiele materiałów o Ormianach w Polsce i serwis bieżących wiadomości. |
| - Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne w Krakowie - aktualności, artykuły, kalendarz imprez kościelnych, galeria zdjęć Katedry Ormiańskiej we Lwowie. |
| - Krajowe Duszpasterstwo Ormian w Polsce |
| - Polski serwis o Armenii (dawniej - armenia.of.pl/home) |
| - Koło Zainteresowań Kulturą Ormian przy Polskim Towarzystwie Ludoznawczym |
| - Centrum Badań Ormiańskich przy Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu |
| (dostęp do powyższych witryn i serwisów - czerwiec 2005 r.) |
Szkic o dziejach Kościoła Ormiańskiego w Polsce |
| Według tradycji ormiańskiej w 1098 roku poświęcony został kościół Matki Boskiej i św. Grzegorza Oświeciciela w miejscowości Ilow (to ormiańska nazwa późniejszego Lwowa). W 1197 roku przełożony ormiańskiego klasztoru w Skewrze (na południowy wschód od jeziora Wan), przekazał pięknie iluminowaną księgę Nowego Testamentu z odpowiednią dedykacją dla kościoła ormiańskiego w mieście Ilow. W 1363 roku, dokładnie na miejscu starego, drewnianego kościoła, wzniesiono nowy, kamienny kościół pod tym samym wezwaniem. Jest to prezbiterium obecnej katedry ormiańskiej we Lwowie. Kazimierz Wielki dokumentem z 1363 roku wyznaczył Lwów jako miejsce stałej siedziby biskupstwa ormiańskiego 'po wsze czasy'. Bp Mikołaj Torosowicz przyjmując jurysdykcję Stolicy Apostolskiej w 1630 roku otrzymał zalecenie, aby nie przeprowadzać żadnych zmian w liturgii i w obrządku ormiańskim. Rozporządzeniu temu pozostał wierny aż do swojej śmierci w 1685 roku, pomimo nacisków ze strony OO. Teatynów, prowadzących we Lwowie z ramienia Kongregacji De Propaganda Fide Papieskie Seminarium Ormiańskie. Mniszki ormiańskie, żyjące przy katedrze ormiańskiej we Lwowie, w 1660 roku przyjęły regułę zakonną św. Benedyktyna, dostosowując ją do obrządku ormiańskiego, co dało początek klasztorowi PP. Benedyktynek obrządku ormiańskiego w Polsce. Za czasów arcybiskupa Wartana Hunaniana, na powszechnym synodzie duchowieństwa ormiańskiego we Lwowie w 1691 roku zaczęto powoli latynizować obrządek, wprowadzając nieznaczne zmiany do liturgii mszy św. Dopuszczono łacińskie szaty liturgiczne na równi z ormiańskimi. W kościołach stanęły ambony i konfesjonały na wzór kościołów polskich oraz zaczęto zapraszać księży polskich do wygłaszania kazań w języku polskim. Kolejne, nieznaczne zmiany wprowadził w 1728 roku ks. Stefan Roszka. Arcybiskup Jakub Stefan Augustynowicz w 1780 roku do obrządku ormiańskiego w Polsce wprowadził kalendarz gregoriański. W 1861 roku miała miejsce bardzo ostra polemika między anonimowym autorem (prawdopodobnie Torosiewicz) projektu całkowitego zlikwidowania obrządku ormiańskiego w Polsce, a broniącym obrządku i jego wielkiej roli proboszczem ormiańskim w Stanisławowie, ks. Isakiem Isakowiczem. Równocześnie od 1860 roku przez kilka lat ciągnęły się plany założenia klasztoru OO. Mechitarystów we Lwowie i otworzenia przy klasztorze szkoły ormiańskiej (z myślą o odnowie obrządku i integracji Ormian Polskich). Projekty te nie doczekały się realizacji z powodu niesprzyjających okoliczności politycznych. Na mocy zarządzenia abpa Grzegorza Józefa Romaszkana (1876 - 1881) we wszystkich kościołach Lwowskiej Archidiecezji obrządku ormiańskiego zaczęto używać Mszału ormiańskiego i innych ksiąg liturgicznych, obowiązujących we wszystkich diecezjach Katolickiego Kościoła Ormiańskiego; drukowano je w klasztorze OO. Mechitarystów w Wiedniu. Na wniosek arcybiskupa Isaka Isakowicza Komisja Liturgiczna Katolickiego Patriarchatu Ormiańskiego, za aprobatą Stolicy Apostolskiej, wydała skróconą wersję Brewiarza Ormiańskiego (używanego do dziś przez księży diecezjalnych i zakonnych obrządku ormiańskiego). Największa latynizacja i idąca za tym polonizacja środowiska ormiańskiego w Polsce dokonała się w okresie międzywojennym za abpa Józefa Teodorowicza (1902 - 1938). Obrządek i tradycja ormiańska przetrwały względnie niezmienione w takich parafiach, jak Śniatyn, Kuty czy Czerniowce (Bukowina). W drugiej połowie lat '20. XX wieku powstał wśród księży ormiańskich ruch na rzecz odnowienia obrządku ormiańskiego przez powrót do źródeł. W tym celu w 1930 roku powołano Archidiecezjalny Związek Ormian w Polsce (później, w 1937 roku, rozpoczęto przygotowania do zorganizowania Związku Młodzieży Ormiańskiej w Polsce, czemu przeszkodził wybuch wojny). W 1933 roku ks. infułat Dyonizy Kajetanowicz, czołowy zwolennik powrotu do źródeł obrządku ormiańskiego w Polsce, za aprobatą abpa Józefa Teodorowicza udał się do Patriarchatu w Bejrucie i do Konstantynopola dla zapoznania się z tradycjami obrządku ormiańskiego oraz, niezależnie od jurysdykcji kościelnej, nawiązania więzi z Patriarchatem i ośrodkami ormiańskimi na Bliskim i Środkowym Wschodzie. Z Patriarchatu przywiózł m.in. melodie i dokładny opis ceremoniału mszy św., sposób sprawowania sakramentów i odmawiania brewiarza. Opracowano statut specjalnej Komisji Liturgicznej, której zadaniem byłoby stopniowe przywracanie obrządkowi ormiańskiemu jego właściwej formy. Niektórzy księża, jak np. ks. Kajetan Amirowicz ze Śniatynia, nie czekając na dyrektywy powstającej Komisji, sami zaczęli powoli w miarę możliwości 'armenizować' obrządek. W tym celu wysłano kilku kandydatów na studia teologiczne do rzymskiego Seminarium Ormiańskiego; mieli tam oprócz przygotowania do kapłaństwa poznać dobrze obrządek, by po powrocie mogli jako kapłani pracować wśród Ormian Polskich. Byli to późniejsi księża: Romaszkan, Roszko i Petrowicz. W 1930 roku na zaproszenie ks. abpa Teodorowicza przybyli do Lwowa z Patriarchatu dwaj nowo wyświęceni księża Józef Garmirian i Sarkis Egjulian - późniejszy proboszcz w Brzeżanach. Śmierć ks. abpa Teodorowicza w 1938 roku i w niecały rok później wybuch II wojny światowej wszelkim tym poczynaniom położyły kres. Skutkiem nowego kształtu Polski Kresy Południowo-Wschodnie wraz z całym stanem posiadania Kościoła Ormiańskiego w Polsce znalazły się po II wojnie światowej w granicach ZSRR. Nastąpiło zerwanie tradycji i powojenne rozproszenie po całym kraju rodzin Ormian Polskich. Obecnie w Polsce jest tzw. parafia personalna z siedzibą w Gliwicach. Duszpasterzem Ormian Polskich jest Archimandryta (orm. Kercharkeli) ks. Józef Kowalczyk. Ma on niejako dwóch zwierzchników: Patriarchę - Katolikosa Howannesa Kaspariana, który jako zwierzchnik Katolickiego Kościoła Ormiańskiego przyjął imię Jana Piotra XVII i drugiego z woli Stolicy Apostolskiej od 1982 roku Ordynariusza dla Ormian Katolików w Polsce, którym jest Prymas Polski ks. Józef Kardynał Glemp. |
| Opracowanie na podstawie szkicu Andrzeja Bohosiewicza ( www.bohosiewicz.pl ) |
|
||
 |
Jacek Chrząszczewski: Kościoły Ormian polskich (Lehahayoc' ekel'ec'inere) Seria 'Katalog zabytków ormiańskich', tom I Res Publica Multiethnica, Warszawa 2001, A4, s. 160 ISBN: 83-902613-1-6 |
|
| Książka zawiera mapy historyczne ukazujące rozmieszczenie kolonii ormiańskich na terenie dawnej Rzeczpospolitej, plany miast z zaznaczeniem lokalizacji świątyń i innych budowli ormiańskich, architektoniczne pomiary kościołów wykonane przez autora, rysunki detali i ornamentów, spis wykorzystanych materiałów archiwalnych, przypisy, aneksy i obszerną bibliografię oraz 100 unikalnych fotografii czarno-białych (ukazujących dawny wygląd świątyń ormiańskich) i 213 współczesnych fotografii kolorowych (wykonanych przez autora w roku 2000, ukazujących obecny stan kościołów, w większości położonych w granicach dzisiejszej Ukrainy i Mołdawii). |
||
| Autor pracy omawia historię powstania, architekturę, wystrój malarski i rzeźbiarski oraz wyposażenie wszystkich świątyń Ormian polskich, wzniesionych na dawnych kresach wschodnich Rzeczypospolitej od XIV do XX wieku w takich miejscowościach jak: Bałta (Józefgród) nad rzeką Kodymą, Brzeżany, Czerniowce, Horodenka, Jazłowiec, Kamieniec Podolski (cztery kościoły i dwie kaplice), Kuty nad Czeremoszem, Lwów (katedra, trzy kościoły oraz dwie kaplice), Łuck, Łysiec, Mohylów Podolski, Raszków, Stanisławów, Śniatyn, Tyśmienica, Zamość i Żwaniec. Nie zachowany kościół ormiański w Zamościu został zrekonstruowany przez autora w formie rysunku aksonometrycznego na podstawie pomiarów z początku XIX wieku. Do odtworzenia pierwotnego wyglądu kościoła Św. Mikołaja w Kamieńcu Podolskim posłużyły wyniki ostatnich badań archeologicznych. Nie istniejące świątynie ormiańskie w Kamieńcu i Mohylowie Podolskim przedstawiono na unikalnych fotografiach archiwalnych, z których część została opublikowana po raz pierwszy. Po raz pierwszy również zamieszczono kolorowe zdjęcia tych części katedry ormiańskiej we Lwowie, które do dzisiaj nie są wiernym udostępnione. |
 |
|
| Lwów; ołtarz katedry ormiańskiej - z książki A. Petrowicza 'Od Czarnohory do Lublina' Lublin 2002 |
| W książce zostały szczegółowo omówione wschodnie ornamenty i detale architektoniczne, krzyże wotywne, chaczkary oraz średniowieczne malowidła ormiańskie, odkryte w niszy okiennej, secesyjne mozaiki Józefa Mehoffera, rozmieszczone w kopule, a także modernistyczne malowidła i witraże Jana Henryka Rosena, którymi ozdobiono ściany tej świątyni w okresie międzywojennym. Autor książki ustalił obecne miejsce przechowywania obrazu Matki Boskiej Ormiańskiej, który cieszył się szczególnym kultem w Kamieńcu Podolskim, a od lat '20. XX wieku był uważany za zaginiony. Niezwykła historia tego wizerunku "Pani Podola" wraz z analizą stylistyczną i nowym datowaniem, a także dzieje innych cudownych obrazów z kościołów ormiańskich na terenie dawnej Rzeczypospolitej zostały omówione w formie odrębnych przypisów. Ponadto opisano wszystkie ormiańskie płyty nagrobne, zachowane do dziś we Lwowie, Kamieńcu Podolskim i Żwańcu. Uwzględniono też nagrobki [już] nie zachowane, lecz znane z opisów wcześniejszych. Większość pamiątkowych inskrypcji ormiańskich i łacińskich została przetłumaczona na język polski. W książce omówiono architekturę świątyń ormiańskich przed i po unii Ormian polskich z Kościołem rzymskim w XVII wieku oraz wyposażenie kościołów - w większości po II wojnie światowej zniszczone, zaginione lub rozproszone. Budynki świątyń ormiańskich pozostawione na Ukrainie i w Mołdawii, przebudowane lub adaptowane po wojnie, pełniły do niedawna różne funkcje, takie jak magazyn ikon i rzeźb (katedra we Lwowie nadal pełni tę funkcję, jedynie jej część wschodnia została oddana wiernym przed wizytą papieża w roku 2001), sala wykładowa akademii milicyjnej (kościół Św. Krzyża we Lwowie - do dziś podzielony na dwie kondygnacje żelbetowym stropem), skład butelek na mleko (kościół w Horodence), sala gimnastyczna technikum gospodarstwa wiejskiego (Śniatyn), sala koncertowa filharmonii (Czerniowce), cerkiew prawosławna (Kuty, Stanisławów), kościół rzymskokatolicki (Żwaniec, Raszków), kinoteatr (Łysiec), kamienica mieszkalna (Łuck) - i wiele innych. Kilka kościołów uległo całkowitemu zniszczeniu (kościół w Zamościu - zburzony przez Rosjan w XIX wieku, kościoły Św. Anny i Św. Jana Nissibeńskiego we Lwowie - zburzone przez Austriaków w XIX wieku, kościoły w Mohylowie i Kamieńcu Podolskim - wysadzone w powietrze na polecenie władz sowieckich w latach '30. XX wieku). Autor książki, przeprowadziwszy żmudne badania archiwalne i terenowe, odtworzył [prawdopodobny] pierwotny wygląd i wyposażenie tych zapomnianych zabytków ormiańskich. |
||
| Powyższe przytoczenie pochodzi z recenzji autorstwa prof. dr hab. inż. arch. Anny Mitkowskiej |
||
|
Ormiański Kościół Katolicki na dawnych ziemiach polskich - wystawa w BU KUL, 2001 - 2002 |
||||||
| S. Bisarz (?), akwarele, 1937 r. Kościoły ormiańsko-katolickie na dawnych Kresach RP [reprodukcje za: ks. St. Gawlik, Życie i działalność ks. abpa Józefa T. Teodorowicza, Michalineum, Kraków, Warszawa-Struga 1988] |
||||||
 |
 |
 |
 |
|||
Kościoły i kaplica ormiańsko-katolickie - od lewej: kościół w Czerniowcach, kaplica w Łyścu, kościół w Łyścu i kościół w Kutach |
||||||
 |
 |
 |
||
Kościoły ormiańsko-katolickie: (Śniatyn i Horodeka) oraz Archikatedra ormiańsko-katolicka we Lwowie |
||||
 |
 |
 |
||
Kościoły ormiańsko-katolickie w Tyśmienicy, Stanisławowie i w Brzeżanach |
||||
|
||
 |
Pomniki minionej chwały. Ormiański Lwów w opisie Krzysztofa Stopki i w fotografii Andrzeja Płachetki. Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne. Kraków 2002, s. 111 |
|
| Album jest historyczną wycieczką w przeszłość szlakami zabytków ormiańskich Lwowa. Syntetycznie przedstawia dzieje Ormian lwowskich od średniowiecza do końca II wojny światowej. Zawiera 73 kolorowe zdjęcia katedry ormiańskiej i jej najbliższego otoczenia. Popularnonaukowy tekst napisał dr Krzysztof Stopka, pracownik Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Oprócz opisu katedry, Autor formułuje też własne przypuszczenia co do powstania innych obiektów ormiańskich we Lwowie. Autorem fotografii jest dr Andrzej Płachetko, absolwent Politechniki Lwowskiej i Krakowskiej, lwowianin polskiego pochodzenia. Fotografie pokazują przede wszystkim stan obecny części katedry, dostępnej obecnie dla kultu religijnego. |
||
|
||
"Najstarsze ślady obecności Ormian na obszarze Środkowej Europy sięgają XI w. Tradycja, żywa do dziś w niektórych ormiańskich rodzinach, tłumaczy przybycie Ormian na te tereny emigracją spowodowaną zdobyciem przez Turków seldżuckich Ani w 1064 r. Zachowane dokumenty historyczne świadczą jednak raczej o handlowym podłożu powstawania najstarszych kolonii ormiańskich nad Morzem Czarnym, a później w miastach Rusi. Owe kolonie musiały [dobrze] prosperować i przyciągać kolejnych przybyszów z Armenii, bowiem w połowie XIV w., kiedy król Kazimierz Wielki przyłączył do Polski Ruś Halicko-Włodzimierską, zamieszkiwała ją już znaczna liczba Ormian. Począwszy od Kazimierza Wielkiego kolejni królowie polscy, Władysław Jagiełło, Zygmunt August, Jan III Sobieski, nadawali i potwierdzali przywileje dla Ormian, dzięki czemu mogli oni żyć w Polsce w dobrze zorganizowanych gminach rządzących się własnymi prawami. W owych czasach Ormianie zajmowali się przede wszystkim sprowadzaniem towarów wschodnich oraz rzemiosłem pozwalającym na miejscu wyrabiać bardzo poszukiwane wówczas w Polsce luksusowe towary wschodnie (kobierce, tkaniny orientalne, safian, kurdyban oraz wyroby z nich), często bardzo kosztowne i o wysokim poziomie artystycznym. Ormianie bogacili się sami, ale i innym dawali okazję do wzbogacenia, bowiem zyskowny handel wschodni ożywiał gospodarkę miast, w których działali. Owe miasta [...] to przede wszystkim Lwów i Kamieniec Podolski, ale też sporo innych od Bałty po Zamość, jak np. Tyśmienica, Brody, Brzeżany, Łysiec, Stanisławów czy Kuty. Na dobrą sytuację Ormian w Polsce składała się nie tylko koniunktura handlowa, ale również brak prześladowań na podłożu etnicznym i religijnym. W XVIII w. Ormianie w Polsce musieli stopniowo zmienić ekonomiczne podstawy swojego bytu. Niekorzystne dla Polski procesy polityczne i gospodarcze sprawiły, że handel wschodni przeszedł do historii, a Ormianie przeobrazili się z kupców w właścicieli ziemskich, z czasem zasilając szeregi polskiej inteligencji. Było to możliwe dzięki postępującej polonizacji, która nabrała tempa po przyjęciu przez polskich Ormian unii kościelnej z Rzymem, co miało miejsce w drugiej połowie XVII w. [...] Istotnym etapem tego procesu był zanik znajomości języka ormiańskiego na przełomie wieków XIX i XX. W okresie międzywojennym zanikły [...] różnice między polskimi Ormianami i Polakami. Ostatnim akordem procesu asymilacji było rozproszenie kresowych społeczności ormiańskich po II wojnie światowej wskutek przesiedleń po zmianie granic Polski. Przyczyny natury politycznej uniemożliwiały polskim Ormianom odtworzenie więzi społecznych aż do końca lat '70. XX wieku. [...] Dzisiaj większość polskich Ormian czuje się już Polakami ormiańskiego pochodzenia, ale wciąż okazują oni zainteresowanie ormiańskimi tradycjami, biorą udział w działalności kilku ormiańskich organizacji społeczno-kulturalnych, uczestniczą w życiu jedynej w Polsce parafii ormiańsko-katolickiej w Gliwicach i życzliwie odnoszą się do Ormian licznie przybywających do Polski po rozpadzie Związku Radzieckiego. [...] Kontakty obu grup są ożywione i dobrze rokują na przyszłość. Polscy Ormianie mają okazję by odkryć na nowo swe korzenie, a jednocześnie społeczność ormiańska w Polsce [może zostać] zasilona przez tę część przybyszów, którzy zwiążą na dłużej swoje losy z Polską". |
||
Adam Terlecki, Prezes Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego, fragmenty wystąpienia na Ogólnoświatowej Konferencji "Armenia-Diaspora" (Erywań, wrzesień 1999 r.) |
||
|
||
| Dzieje zjednoczenia Ormian polskich Wydawnictwo Inicjał 3, Łódź 2003 Płyta CD (możliwe jest wyszukiwanie, dostępny jest interaktywny wykaz chronologiczny/spis treści, dołączono zestaw zdjęć i biografii) |
 |
|
| Elektroniczna reedycja publikacji z roku 1876 wydanej przez księgarnię Gebethner - Wolff w Warszawie, poszerzona o pracę Czesława Lechickiego Kościół Ormiański w Polsce - z portretami biskupów, mapami i wykazem ważniejszych wydarzeń, wydaną przez księgarnię Gubrynowicz i syn - Lwów 1928. Uzupełnione fotokopią oryginału Przywileju dla arcybiskupa Grzegorza - 4 II 1367. |
||
|
||
Ormianie - wierni Polsce od 800 lat... |
||
| "...Liczebność polskich Ormian, wywodzących się z ormiańskiej diaspory, żyjącej niegdyś na południowo-wschodnich Kresach Rzeczypospolitej, można oceniać różnie. W ramach repatriacji do Polski przyjechało ich dziesięć tysięcy, [ale] obecnie wspólnota ta liczy dwa, może trzy tysiące osób. Po wojnie Ormianie osiedlili się w kilkunastu miastach i nie utworzyli zwartych skupisk, w których mogliby pielęgnować swoją kulturę. Nie mogli zakładać ani podtrzymywać funkcjonowania istniejących towarzystw i organizacji [...]. Jedyną [dla nich] ostoją pozostało duszpasterstwo w obrządku ormiańsko-katolickim, które także przeżywało liczne trudności. Trzy centra, jakie ukształtowały się w Krakowie, Gliwicach i Gdańsku, nie były w stanie objąć swym zasięgiem wszystkich wiernych. Po śmierci ormiańskich kapłanów, wywodzących się jeszcze z archidiecezji lwowskiej, takich jak Kazimierz Roszko, Franciszek Jakubowicz i Kazimierz Filipiak, ośrodki duszpasterskie pustoszały i traciły swą integrującą funkcję. Najtrwalszym z nich okazała się parafia ormiańska w Gliwicach, która od 1985 roku, kiedy proboszczem został ks. Józef Kowalczyk, Ormianin po kądzieli, absolwent Wydziału Teologii KUL oraz Papieskiego Kolegium Ormiańskiego w Rzymie, przeżywa rozwój. |
||
 |
Dzięki staraniom proboszcza ukoronowany został znajdujący się w gliwickiej świątyni ormiańskiej cudowny obraz Matki Bożej Łysieckiej, przywieziony przez wiernych z kościoła w Łyścu. W latach '90. XX wieku, gdy jego placówka została przekształcona w parafię personalną, obejmującą swym zasięgiem cały kraj, wystąpił z inicjatywą budowy nowej świątyni oraz muzeum pamiątek ormiańskiej społeczności. Wznowił również wydawanie czasopisma [o bogatych tradycjach] "Posłaniec św. Grzegorza Oświeciciela". W 1995 roku przy parafii powstał też Związek Ormian w Polsce imienia księdza arcybiskupa Józefa Teodorowicza, nawiązujący w swym statucie do przedwojennego Archidiecezjalnego Związku Ormian (obok - numer archiwalny pisma, Lwów, 1933 rok). |
|
... [W końcu XX wieku] zaczęło też odradzać się życie społeczno-kulturalne Ormian. Już w 1980 roku przy Krakowskim Oddziale Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, dzięki życzliwości ówczesnego dyrektora Muzeum Etnograficznego Janusza Kamockiego, powstało Koło Zainteresowań Kulturą Ormian, które stało się zaczątkiem ormiańskiego stowarzyszenia. Pod nazwą Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne zostało zarejestrowane w 1990 roku. Towarzystwo organizuje m.in. Ogólnopolskie Spotkania Środowiska Ormiańskiego, wydaje ciekawy biuletyn, a także broszury i książki. Współuczestniczy też w organizacji wystaw, bierze udział w Ogólnopolskim Przeglądzie Dorobku Kulturalnego Mniejszości Narodowych. Mimo iż jego działalność ma charakter społeczny, że organizacja boryka się z kłopotami finansowymi i lokalowymi, wyróżnia się dużą systematycznością działania oraz umiejętnym łączeniem tradycji z problemami Ormian, którzy przybyli do Polski w ostatnich latach". |
||
| Antoni Mak, za: Opoka.org.pl ( www.opoka.org.pl/biblioteka/Z/ZD/ormianie.html ) |
||
(dostęp: czerwiec 2005 r. / lipiec 2007 r.) |
||
|
||
 |
 |
|
Po lewej: święte relikwie od Filipa katolikosa ormiańskiego dla króla polskiego Władysława IV, 1644; wyżej: przywilej dla Grzegorza, arcybiskupa ormiańskiego we Lwowie, 1367. |
||
Dokumenty z dziejów Ormian w Polsce - ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Powiększenia powyższych dokumentów, ich treść i komentarze można poznać na stronach Polska.pl: relikwie od Filipa katolikosa ormiańskiego i przywilej dla Grzegorza abp ormiańskiego w obszernych działach Katalog Skarbów Dziedzictwa Narodowego > Skarby Archiwów Polskich |
||
| (dostęp do powyższych zasobów: lipiec 2007 r.) |
||
|
||
| Wystawa w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL została zorganizowana z okazji 1.700-lecia chrztu Armenii. Rocznicy tej Wydawnictwo KUL poświęciło specjalny numer periodyku VOX PATRUM. ANTYK CHRZEŚCIJAŃSKI (red. ks. S. Longosz i inni): Rok XXI, Nr 40-41: 1700-lecie chrztu Armenii. Miscellanea, KUL, Lublin 2002, ISBN: 83-7363-004-X, ss. 736 |
 |
|
| W tym tomie zamieszczono między innymi dwa artykuły odwołujące się bezpośrednio do Biblioteki KUL: Tadeusz Madała [sprawozdanie], Wystawa książki ormiańskiej w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL, ss. 710-712 Stanisław Longosz [sprawozdanie], Ormiańskie teksty i subsidia w CSO i PO w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL, ss. 712-714 |
||
Periodyk "Vox Patrum" wydaje Międzywydziałowy Zakład Badań nad Antykiem Chrześcijańskim KUL; pismo zawiera specjalistyczne publikacje - efekty wieloaspektowych badań nad antykiem chrześcijańskim, recenzje, przekłady oraz dział informacyjny Zakładu - bibliografie, sprawozdania, informacje, nekrologi. |
||
|
||
|
||
Arakel z Tebryzu, Księga dziejów, Warszawa 1981; Balzer O., Sądownictwo ormiańskie w średniowiecznym Lwowie, Lwów 1909; Barącz S., Żywoty sławnych Ormian w Polsce, Lwów 1856; Barącz. S., Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869; Drabina J., Religie na ziemiach Polski i Litwy w średniowieczu, Kraków 1989; Gromnicki T., Ormianie w Polsce, ich historia, prawa i przywileje, Warszawa 1889; Kaczmarczyk Z., Grzegorz Wielki (2. poł. XIV w.), biskup ormiański lwowski, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 9, Wrocław-Warszawa-Kraków 1960-1961, s. 81-82; Lechicki C., Kościół ormiański w Polsce. (Zarys historyczny), Lwów 1928; Modzelewska B., Grzegorz zw. Wielki arcybiskup, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 6, Lublin 1993, s. 343; Obertyński Z., Ormianie, [w:] Historia Kościoła w Polsce, t. 1, cz. 1, Poznań-Warszawa 1974, s. 256-258; Okraska Remigiusz: Ormianie w Polsce, [w:] ZAKORZENIENIE nr 6 (8), Zawiercie 1999, Biuletyn Stowarzyszenia Wspierania Kultur Etnicznych; Ormianie polscy. Odrębność i asymilacja. Katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie, Kraków 1999, red. nauk. Adam Małkiewicz, ISBN: 83-87312-42-8; Roszko K., Braun J., Katalog rękopisów ormiańskich i gruzińskich, Warszawa 1958; Stopka K., Odpust bocheński z 1354 roku i jego ormiański kontekst, [w:] Polska i jej sąsiedzi w późnym średniowieczu, pod red. K. Ożoga i S. Szczura, Kraków 2002, s. 50-80; Stopka K., Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Kraków 2000. |
||
Bibliografie dostępne online: |
||
| - Obszerna bibliografia międzynarodowa na stronach UNESCO |
||
| - Ogromna bibliografia, tworzona od końca lat '80. XX w. przez Centrum Badań Ormiańskich ( Armenian Research Center ) Uniwersytetu w Michigan, USA (University of Michigan-Dearborn) |
||
Opracowania dostępne online: |
||
| Krzysztof A. Woźniak: Ormianie polscy ( www.zwoje-scrolls.com/zwoje08/text15p.htm ) ZWOJE 4 (8) 1998 (internetowy periodyk kulturalny) |
||
Urszula Fidecka: Gmina ormiańska w Zamościu ( www.roztocze.net/miasta/zamosc/ormianie ) |
||
| (dostęp do powyższych zasobów: czerwiec 2005 r. / lipiec 2007 r.) |
||
|
||
Lublin a sprawa Ormiańska...
|
||
 Tadeusz Petrowicz: Od Czarnohory do Lublina (jedną z ilustracji tej książki zamieszczamy wyżej) |
Tadeusz Petrowicz, Od Czarnohory do Lublina Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, ss. 195, liczne ilustracje + indeksy nazw geograficznych i nazwisk, wyd. II poprawione, Lublin 2002 |
|
| Lublin jest w Polsce jednym z kilku ormiańskich ośrodków. Osiadł tutaj Autor tych wspomnień, potomek Armeńskich emigrantów. W książce znajdujemy m.in. wiadomości o Ormianach polskich po obu wojnach światowych. Tadeusz Petrowicz opisuje działalność Archidiecezjalnego Związku Ormian Polskich z siedzibą we Lwowie, który liczył 433 członków oraz wspomina Zakład Naukowy im. dr Józefa Torosiewicza, którego był wychowankiem. Z nowszych dziejów - dokumentuje powstawanie w latach '80. XX w. Kół Zainteresowań Kulturą Ormian przy Polskim Towarzystwie Ludoznawczym oraz powstanie Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego w Krakowie, pisze też o wydawanym przez Towarzystwo Biuletynie. |
||
|
||
|
||
| Scenariusz i reżyseria filmu: Adam Kulik, produkcja: TVP SA, Oddział w Lublinie, czas: 36 minut |
||
| Adam Kulik - pisarz, dziennikarz Telewizji Polskiej (Odział w Lublinie), dokumentalista, założyciel Klubu Literackiego Młodych w Zamościu; pochodzi z Tomaszowa Lubelskiego. Interesuje się głównie kulturą wschodniego pogranicza Polski, co zaowocowało cyklem filmów dla TVP, m.in. "Greckokatolickie cerkwie pogranicza", "Miasta Kresowe", "Dzicy wojownicy stepu", "Miasto Żydowskie w Lublinie" oraz reportaży, felietonów i wywiadów publikowanych na łamach: "Relacji"; "Nowych Relacji", "Tygodnika Powszechnego", "Borussii", paryskiej "Kultury", "Zeszytów Historycznych" i "Na przykład". |
|
 |
| (fot. z archiwum Adama Kulika / TVP3 Lublin) |
||
Lubelski Oddział TVP S.A. Oddział w Lublinie oraz Studium Kultury przy Centrum Kultury w Lublinie zorganizowały prapremierę filmu Adama Kulika 9 stycznia 2003 roku. Po projekcji wypowiadał się między innymi Ashot Hovakimian, Ambasador Armenii w Polsce, Autor filmu i zaproszeni goście. Film kreśli dzieje Ormian polskich od czasu osiedlenia się na ziemiach I Rzeczpospolitej w XIV wieku, po ostatnią falę emigracji z Armenii w latach '90. XX wieku. Materiał był realizowany na początku 2002 roku we Lwowie, w Kamieńcu Podolskim (gdzie w XVII w. Ormianie stanowili około 70 procent mieszkańców), w Krakowie (gdzie w Muzeum Narodowym znajdują się wspaniałe zbiory sztuki ormiańskiej), w Gdańsku (dokąd zostało przeniesiono całe wyposażenie kościoła ormiańskiego ze Stanisławowa) oraz w Zamościu - jedynym w tej chwili miejscu, gdzie ocalały wspaniałe wnętrza, rzeźby i polichromie ormiańskich kamienic zbudowanych w XVII wieku. W filmie Adama Kulika występują między innymi przedstawiciele Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego w Krakowie - prezes Adam Terlecki, ksiądz obrządku ormiańskiego Cezary Annusewicz z Gdańska oraz naukowcy specjalizujący się w problematyce ormiańskiej: prof. Mirosława Dubasowa (UMCS), a także dr Krzysztof Stopka i Jacek Chrząszczewski (UJ.) Jak podkreśla reżyser, "Ormianie zawsze dobrze się czuli w Polsce, chętnie się osiedlali na naszych terenach, gdzie szybko zyskiwali uznanie i szacunek jako znakomici kupcy, posłowie i dyplomaci. Śmiało można powiedzieć, że cała XVII wieczna dyplomacja wschodnia Rzeczypospolitej opierała się na Ormianach. Dzięki wrodzonym umiejętnościom negocjacyjnym, potrafili zawierać korzystne układy i porozumienia z Turkami, Tatarami, Rosjanami i innymi narodami regionu (...). Ormianie chętnie zajmowali się handlem, dzięki rozległym kontaktom i znajomości języków potrafili prowadzić interesy nawet z Iranem. Doskonale orientowali się w topografii i specyfice Bliskiego Wschodu, jako specjaliści często służyli pomocą polskim władcom (...). Unia Lubelska zunifikowała ich pod względem przywilejów oraz obowiązków jakim zaczęli podlegać. Dzięki pewności siebie, zdecydowaniu i umiejętności wykorzystywania sytuacji, potrafili ustabilizować i rozwinąć swój stan posiadania, co nieraz budziło zazdrość wśród polskiej szlachty. W miastach, w których się osiedlali budowali wspaniałe kamienice, manufaktury i warsztaty, przyczyniając się do ich rozwoju. Istotnie przyczynili się do ukształtowania klasycznego stroju szlachty, dzięki implementacji orientalnych wzorów i tkanin, między innymi wytwarzali szerokie, bogato zdobione 'pasy słuckie'". Aktualnie liczbę Ormian w Polsce, szczególnie ze starej emigracji szacuje się nieoficjalnie na 10 - 15 tysięcy. W latach '90. XX wieku przebywało ich czasowo nawet około 400 tysięcy, z czego około 90 tysięcy jeszcze niedawno pozostawało w ośrodkach dla uchodźców, a pozostali wyemigrowali na Zachód. U nas mieszkają głównie w dużych miastach - Warszawie, Krakowie, Gdańsku, Gliwicach (w trzech ostatnich miastach istnieją parafie obrządku ormiańskiego), jak również w Szczecinie, Wrocławiu, Opolu. "- Od wieków przybysze z Armenii bardzo łatwo polonizowali się, zachowując jednak świadomość korzeni. Przekazy rodzinne mówią o rodach ormiańskich istniejących od dwóch tysięcy lat (...)" - mówił Adam Kulik. W ostatnich latach XX wieku dał się zauważyć pewien nawrót do tradycji Wschodu. "- W Krakowie podjęto próbę przywrócenia obrządku ormiańskiego, którym dotychczas Ormianie nie przejmowali się za bardzo i uczęszczali na nabożeństwa do kościołów łacińskich. Jeżeli praktykowali odrębny obrządek, chociażby jak to ma miejsce do dziś w Gdańsku, to był to ryt lwowski, bardzo spolonizowany, po przyjęciu przez Ormian unii z Rzymem w XVII wieku" - podaje autor filmu. Wyraźny jest też ciąg do tradycji kulturalnej Armenii, do tej pory wszyscy Ormianie czuli się przede wszystkim Polakami, w znacznej mierze byli szlachtą nobilitowaną za zasługi dla Rzeczpospolitej. To odczucie pozwoliło im bez żadnych komplikacji opuszczać tereny Bukowiny, wschodniej Galicji, po przesunięciach granicy państwa w 1945 roku. Niemniej jednak spora grupa galicyjskich Ormian uważa część Galicji znajdującą się dziś w granicach Ukrainy za swoją drugą ojczyznę. We Lwowie nadal istnieje katedra, w której odprawia się według autentycznego obrządku, wspominającego IV wiek... |
||
| (na podstawie materiałów Centrum Kultury w Lublinie) |
||
 |
Polacy w Armenii, praca zbiorowa (redakcja - ks. Edward. Walewander) RW/TN KUL, Seria A, Studia, t. 21, Lublin 2000, ss. 376, ISBN: 83-228-0711-2 |
|
| Książka jest pokłosiem międzynarodowego sympozjum "Polacy w Armenii na tle dziejów armeńskich" (17-18 maja 1999). Jest to praca zbiorowa ukazująca dzieje i sytuację obecną Polaków żyjących w tym kraju w opracowaniach 16 autorów polskich i armeńskich. Ukazują one pole badań zaledwie odkryte, otwierające się na rzetelne i pogłębione studia, których ta książka jest cennym świadectwem. Jej tematyka wykracza znacznie poza obszar zagadnień ściśle polonijnych. Odkrywaniu polskich śladów w Armenii towarzyszy w niej obszerna lekcja historii tego kraju i zamieszkującego go narodu, który jako jeden z pierwszych, już na przełomie III i IV wieku, wszedł do kręgu kultury chrześcijańskiej. Kontakty polsko-armeńskie cechowała zawsze szczególna nić sympatii po obydwu stronach; mają one długą i frapującą historię, wpisaną zarówno w "złote" okresy dziejów obydwu państw, jak i w czasy narodowych klęsk. Ta praca sama w sobie stanowi materialny ślad kolejnego spotkania, zbliżającego do siebie obydwie nacje. Polska diaspora w Armenii liczy szacunkowo 1.200 osób (dane z 2001 r.) |
|
| Opracowanie i redakcja: Jan Krzysztof Wasilewski |
Autor: Jan Krzysztof Wasilewski
Ostatnia aktualizacja: 27.07.2008, godz. 04:21 - Jan Wasilewski
Ostatnia aktualizacja: 27.07.2008, godz. 04:21 - Jan Wasilewski