"Vita mutatur non tollitur" |
Pośmiertne wystawy twórców nauki i kultury;
|
Barbara Filarska (1922 - 2007) |
 |
Barbara Filarska - sylwetka
|
|
| Życie naukowe Barbary Filarskiej koncentrowało się kolejno na trzech dziedzinach: szkle antycznym, architekturze Palmyry i sztuce wczesnochrześcijańskiej. W każdej z tych dziedzin była w Polsce pionierem, a w Europie - cenionym specjalistą. Od 1955 roku podjęła studia nad zupełnie nieznaną wówczas w Polsce dziedziną rzemiosła artystycznego - szklarstwem antycznym. Bazą dla jej badań była kolekcja szkła starożytnego, znajdująca się w zbiorach Muzeum Narodowego. W 1952 roku opublikowała pierwsze swe dzieło - katalog naczyń szklanych w polskich zbiorach, uznany za oryginalną monografię poświęconą historii produkcji szkła, topografii i chronologii warsztatów. Pracę doktorską ukończyła w 1961 roku dzięki stypendiom Akademii Francuskiej i stypendium w Egipcie. Doktoryzowała się w 1961 roku na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego na podstawie rozprawy "Starożytne ozdoby szklane". W dziedzinie szklarstwa starożytnego Barbara Filarska została bardzo szybko uznana za wybitnego specjalistę nie tylko w Polsce, ale także w europejskim środowisku naukowym. Pisząca te słowa wspomina potwierdzające ten fakt wydarzenie, które miało miejsce w Muzeum Archeologicznym w Kolonii w 1979 roku, podczas objazdu naukowego ze studentami historii sztuki KUL. Pani profesor zrobiła nam wykład przy zbiorach szkła starożytnego, co wzbudziło zainteresowanie przechodzącego obok pracownika muzeum. Widząc jej znawstwo tematu, bezbłędnie rozpoznał, że musi to być prof. Barbara Filarska; był uradowany, że ma zaszczyt ją poznać. Wydarzenie to zrobiło wielkie wrażenie na nas, studentach, żyjących daleko od szerokiego świata Europy Zachodniej. W 1957 roku prof. Kazimierz Michałowski, promotor pracy doktorskiej pani Filarskiej, zaoferował jej stanowisko adiunkta w nowopowstałym Zakładzie Archeologii Śródziemnomorskiej PAN. Pracowała tam do maja 1969 roku. Pod kierunkiem profesora zorganizowała pracownię dokumentacji prowadzonych przez niego wykopalisk (Mirmeki, Tell Atrib, Aleksandria, Palmyra). Dzięki jej pracy seria wydawnicza Travaux du Centre d’Archéologie Mediteranéenne wydała 10 pierwszych tomów, zorganizowała także wymianę wydawnictw z około 50. ośrodkami naukowymi na całym świecie oraz księgozbiór zakładu gromadzony drogą wymiany. W latach 1959-1962 była członkiem misji wykopaliskowej w Palmyrze (Syria), co wpłynęło na zmianę kierunku jej badań. Wykopaliska te zaowocowały rozprawą habilitacyjną poświęconą dekoracjom architektonicznym Palmyry. Ukończenie pracy było możliwe także dzięki stypendiom w Paryżu (Institut d’Art), Strasburgu (Institut de l’Orient Méditeranéen) i Jugosławii (Spoleto). Stopień naukowy doktora habilitowanego nauk humanistycznych w zakresie archeologii śródziemnomorskiej uzyskała w czerwcu 1969 roku na Uniwersytecie Warszawskim na podstawie rozprawy "Studia nad dekoracjami architektonicznymi Palmyry". W omawianym czasie opublikowała dwie ksiązki i około 20 artykułów. Prócz pracy w PAN wykładała na Uniwersytecie Powszechnym Towarzystwa Wiedzy Powszechnej oraz dojeżdżała do Lublina na KUL z wykładem "Archeologia klasyczna" dla studentów filologii klasycznej, zaś od roku akademickiego 1965/1966 prowadziła wykłady monograficzne dla studentów historii sztuki na wybrane tematy z zakresu sztuki starożytnej. Po uzyskaniu habilitacji Barbara Filarska została 1 lipca 1969 roku powołana na stanowisko docenta na Wydziale Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Podjęła się wówczas organizacji Katedry Historii Sztuki Starożytnej i Archeologii Klasycznej, którą kierowała do przejścia na emeryturę. Podczas swej pracy na KUL była trzykrotnie kierownikiem Sekcji Historii sztuki, kiedy to nastąpiła jej całkowita reorganizacja. W tym czasie nastąpiła też zmiana zainteresowań naukowych Pani Profesor. Jako uczennica i współpracownica prof. K. Michałowskiego, po odkryciach w Faras uzmysłowiła sobie konieczność podjęcia studiów w zakresie architektury i ikonografii chrześcijańskiej. Od czasów ks. prof. Antoniego Kwiecińskiego, w Polsce nikt nie interesował się tą tematyką w sposób systematyczny. Na bazie stypendiów zagranicznych (Louvain, Rzym) prof. Filarska rozpoczęła studia i stała się w naszym kraju w tej dziedzinie pionierem. Stworzyła dwie kwitnące życiem naukowym placówki - w Lublinie na KUL i w Warszawie na ówczesnej Akademii Teologii Katolickiej. Owocem tych prac był cykl wykładów monograficznych na KUL poświęcony architekturze i ikonografii sztuki pierwszych chrześcijan na tle historycznym i w kontekście symboliki religijnej. Na seminariach powstawały prace magisterskie i doktorskie podejmujące tematykę sztuki wczesnochrześcijańskiej, a ona sama napisała jednocześnie swe pierwsze dwie książki na ten temat. Od 1974 roku prof. Barbara Filarska prowadziła także w ATK w Warszawie wykłady z archeologii chrześcijańskiej dotyczące cmentarzy i sztuki sepulkralnej, architektury Kościołów i sztuki sakralnej. Od 1984 roku powierzono jej kierownictwo Zakładu Archeologii Chrześcijańskiej Zachodu. W latach ‘70. zaczęło się w Polsce tworzyć środowisko, stawiające sobie za cel rozszerzenie prac nad kulturą wczesnego chrześcijaństwa. Przy współpracy prof. Filarskiej, a z inicjatywy prof. Leokadii Małunowicz, w 1969 roku powstał na KUL Międzywydziałowy Zakład Badań nad Antykiem Chrześcijańskim, mający za zadanie koordynację badań w tej dziedzinie, kierowany przez ojca Jana Marię Szymusiaka i prof. Leokadię Małunowicz. W 1981 roku powołano do życia serię wydawniczą Vox Patrum poświęconą antykowi chrześcijańskiemu, najpierw kierowaną przez prof. Barbarę Filarską przy pomocy ks. dr Stanisława Longosza, potem (do dziś) przez ks. prof. Stanisława Longosza. Od 1981 Zakład Badań nad Antykiem Chrześcijańskim organizował coroczne sympozja, często z udziałem gości zagranicznych, poświęcone zagadnieniom patrologii i archeologii chrześcijańskiej. Od 1978 roku prof. Barbara Filarska uczestniczyła w pracach zarządu Sekcji Patrystycznej przy Komisji Nauk Episkopatu Polski, powstałej przy pomocy kardynała Wojtyły. Z tej inicjatywy powstały szczególnie trzy ważne sympozja: w Lublinie (1973), Krakowie (1976) i powtórnie w Lublinie (1979), które przyczyniły się do konsolidacji środowiska zainteresowanego wczesnym chrześcijaństwem. Profesor Barbara Filarska brała także udział w kongresach międzynarodowych: w 1975 roku w IX Międzynarodowym Kongresie Archeologii Chrześcijańskiej i w 1978 roku w kongresie Commission Internationale d'Histoire Ecclésiastique Comparée w Warszawie. Wchodziła w skład redakcji "Roczników Humanistycznych KUL" oraz współpracowała z Encyklopedią Katolicką i Towarzystwem Naukowym KUL. Była członkiem Komitetu Nauk o Kulturze Antycznej PAN, członkiem Komisji Bizantynologicznej tegoż Komitetu, członkiem-korespondentem Lubelskiego Towarzystwa Naukowego i członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego KUL. Od 1975 roku współpracowała z Pontificio Instituto di Archeologia Cristiana w Rzymie. Działalność naukowa prof. Barbary Filarskiej na KUL została ukierunkowana na dzieje sztuki chrześcijańskiej. Jej celem - prócz własnych badań - było szerzenie tematyki antyku chrześcijańskiego także wśród studentów i młodych naukowców. Założenia programowe wyłożyła ona w krótkim artykule (napisanym wraz z Tytusem Górskim) "Archeologia chrześcijańska jako ważne źródło do poznania życia kościoła pierwszych wieków (Ateneum kapłańskie 1979). Ukoronowaniem jej starań było wprowadzenie w roku akademickim 1991/1922 do programu studiów historii sztuki wykładu z historii sztuki wczesnochrześcijańskiej (prowadzonego najpierw przez Ryszardę Bulas, dzisiaj przez Bożenę Iwaszkiewicz-Wronikowską). Także dzięki jej staraniom, w 1995 roku, Katedra otrzymała inną nazwę - Katedry Historii Sztuki Starożytnej i Wczesnochrześcijańskiej. Od 1972 roku powstawały na KUL pierwsze prace magisterskie (dziewięć) z dziedziny sztuki wczesnochrześcijańskiej. Powstały także trzy prace doktorskie (Bożena Iwaszkiewicz-Wronikowska w 1984 roku, Ryszarda Bulas w 1988 roku, Daniel Próchniak w 1991 roku). Prof. Barbara Filarska, odchodząc z dniem 1 października 1992 roku na emeryturę, pozostawiła dobrze wyposażoną Katedrę i trzech adiunktów, których zakresem badań i tematem wykładów monograficznych była i jest chrześcijańska sztuka późnego antyku i wczesnego średniowiecza. Połączenie w ramach Katedry historii sztuki starożytnej i sztuki wczesnochrześcijańskiej znalazło odbicie w rozpoczęciu prac, jeszcze z błogosławieństwem i pod opieką prof. Filarskiej, nad cyklem Sympozjów Kazimierskich poświęconych kulturze świata późnego antyku i wczesnego chrześcijaństwa (odbyło się ich już osiem). PublikacjeSzkło antyczneW Rocznikach Muzeum Narodowego w Warszawie ukazało się kilka artykułów prof. Barbary Filarskiej poświęconych szkłom antycznym: "Produkcja paciorków szklanych w starożytności i wczesnym średniowieczu" (tom III), gdzie omawia ona na bazie kolekcji Muzeum pochodzące z Egiptu, Syrii, Chin i Galii paciorki szklane z okresu II tysiąclecia p.n.e. do XI wieku n.e. "Starożytne inkrustacje ze szkła" (tom IV), to studium plakietek szklanych stosowanych do inkrustacji ścian i w meblarstwie z okresu II tysiąclecia p.n.e do upadku Cesarstwa Rzymskiego z terenu Egiptu, Myken, Rzymu i Italii. "Flaszeczki z widokiem nadbrzeża miasta Baiae" (tom X) omawia szkło z terenów Populonii, Odemira, Ampurias z III-IV wieku. W 1962 roku wychodzą "Szkła starożytne. Elementy dekoracji w szkle" poświęcone szklarskim technikom i ich historii (tom I pojawił się w 1952 roku, a tom II w roku 1962). O produkcji szklanej w Grecji pisze prof. Filarska w "Glass production in ancient Greece" (Archeologia, 22, 1973). W opracowaniu "Szkło polskie" pod redakcją prof. Zofii Kamieńskiej była autorką rozdziału traktującego o importach szkła na ziemie polskie. W Encyklopedii Sztuki Starożytnej przygotowała hasło "Szkło". W "Zarysie Kultury materialnej Starożytnej Grecji" opracowała rozdział zajmujący się starożytnymi warsztatami i wytwórczością szklarską na terenie Grecji, Myken, Knossos, Krety, Rodos, Cypru, Efezu i Eginy. Prof. Barbarze Filarskiej powierzono naukowe opracowanie antycznych przedmiotów szklanych pochodzących z wykopalisk w Novae w Bułgarii, z terenu cyrku w Kartaginie i Faras, co znalazło odbicie w publikacjach: "Novae - sektor zachodni", (1973) i "Cartage" (1974). W 1973 roku wyszło "Szkło piękne i użyteczne". Właśnie wtedy prof. Filarska stała się znana w Polsce i za granicą jako wysokiej klasy znawczyni tej problematyki. Rzeźba architektoniczna Palmyry Jako wynik wykopalisk w Palmyrze i pracy doktorskiej, powstało w 1967 roku dzieło "Studia nad dekoracjami architektonicznymi Palmyry", gdzie autorka porusza problem sztuki palmyreńskiej będącej wykwitem dwóch kultur starożytnych, wschodniej i zachodniej. To oryginalne dzieło miało kilka recenzji zagranicznych, a w środowisku znawców ubolewano, że nie doczekało się obcojęzycznego wydania. W 1973 roku prof. Barbara Filarska sporządziła komentarz archeologiczny do ksiąg Pauzaniasza (I-IV) "Wędrówki po Helladzie" w tłumaczeniu prof. Janiny Niemirskiej-Pliszczyńskiej, sięgając jeszcze raz do swych najwcześniejszych zainteresowań. Sztuka wczesnochrześcijańska Dużą zasługą prof. Filarskiej było przygotowanie w 1979 roku do druku polskiego przekładu dzieła Marcela Simona "Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa", pierwszej na rynku polskim publikacji na ten temat. Lata osiemdziesiąte obfitują w publikacje poświęcone sztuce wczesnochrześcijańskiej. "Początki architektury chrześcijańskiej" wydane przez Towarzystwo Naukowe KUL w 1983 roku nasycone są, jak pisze prof. Anna Sadurska, "historią": uzasadnia bowiem w niej autorka wszystkie fazy rozwoju budowli kościelnych bądź okolicznościami historycznymi, bądź potrzebami rozwijającego się równocześnie rytuału. Pokazuje w niej specyficzne cechy budownictwa w różnych regionach świata starożytnego. Książka ta stanowi, jak pisze prof. Stefan Parnicki-Pudełko, wprowadzenie do badań nad w pełni już rozwiniętą architekturą sakralną V i VI wieku n.e. Praca "Początki sztuki chrześcijańskiej", wydana przez to samo wydawnictwo w 1986 roku, jeszcze bardziej nasycona jest treścią historyczną i poświęcona jest sztuce sakralnej i sepulkralnej, malarstwu ściennemu, sarkofagom, architekturze i mozaikom, dając możliwie pełny obraz chrześcijańskiej sztuki w III i IV wieku n.e. na obszarze całego Imperium Rzymskiego. Autorka dokonuje tradycyjnego podziału na sztukę sepulkralną i sakralną, pokazuje "proces odrywania się dekoracji, zdobiących zarówno pomieszczenia grobowe jak i liturgiczne, od form powszechnie stosowanych w sztuce i obyczajowości rzymskiej, do form nowych, podporządkowujących się nowym treściom" (prof. Parnicki-Pudełko). Wiele miejsca poświęca autorka dekoracjom wnętrz budowli sakralnych, dekoracjom grobowym III i IV wieku, dekoracjom mozaikowym, podłogowym oraz ściennym. Pozycje te nie znajdują odpowiednika nie tylko literaturze polskiej, ale także obcojęzycznej - i choć mają charakter podręczników akademickich, są opracowane problemowo, z bogatym aparatem krytycznym i bibliograficznym. Wydawnictwo ATK wydało w 1999 roku jednotomową, skróconą (i nieco zmienioną) wersję dwóch wyżej wymienionych pozycji pod nowym tytułem "Archeologia chrześcijańska zachodniej części Imperium rzymskiego", w której prof. Barbara Filarska omawia sztukę chrześcijańską Rzymu i całej Italii, a także Galii i Hiszpanii. W 2003 roku w Rocznikach Humanistycznych wyszedł ostatni artykuł prof. Filarskiej oparty na jej badaniach (opracowany i uaktualniony przez prof. Bożenę Iwaszkiewicz-Wronikowską), poświęcony chrześcijańskiej topografii IV-wiecznego Mediolanu. |
| • |
Profesor Barbara Filarska do końca z pasją dopytywała się o kolejne poczynania naukowe swych uczniów, o pracę utworzonej przez siebie Katedry i plany na przyszłość. Nigdy nie była bierna w tych kontaktach, przeciwnie - ciągle pełna pomysłów, inspiracji, popychała nas do kolejnych naukowych projektów i do współpracy. Pozostała w pamięci swych uczniów jako człowiek niezłomny, uczciwy, niezwykle pracowity i zawsze otwarty na bliźniego. |
| Ryszarda Bulas |
|
 Barbara Filarska: Szkła starożytne. Starożytne ozdoby i elementy dekoracji w szkle. Muzeum Narodowe w Warszawie, 1952/1962 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Opracowanie i redakcja: Jan Krzysztof Wasilewski |
Autor: Jan Krzysztof Wasilewski
Ostatnia aktualizacja: 31.08.2008, godz. 00:35 - Jan Wasilewski
Ostatnia aktualizacja: 31.08.2008, godz. 00:35 - Jan Wasilewski