Pierwsze wydanie 'Kalevali' po polsku pochodzi z roku 1869. Dokonała go Seweryna Duchińska; opierając się na wersji francuskiej eposu; przełożyła wybrane partie i podała fragmenty czterech pierwszych run, uzupełniając przekład informacją dotyczącą genezy dzieła. Jednak tekst francuski był prozatorską opowieścią, sporządzoną z 'PreKalevali', zaś translatorka postanowiła polski przekład podać jako rymowany wiersz... Niemniej, istnienie 'Kalevali' zostało zasygnalizowane i zainteresowanie nią w Polsce zwolna rosło: dość obszerne studium na temat eposu ogłosił w 1880 roku Feliks Jezierski, a w dwa lata później Józef Tretiak, który w swojej pracy sporo miejsca poświęcił Finom, dał charakterystykę tego narodu, nakreślił proces zbierania przez nich pieśni ludowych, podjął też próbę ukazania fińskiej mitologii i podał treść eposu. Długi czas w Polsce 'Kalevala' tłumaczona była z innych przekładów. Rzecz jasna, że odrębność strukturalna fińszczyzny wobec rodziny języków indoeuropejskich nastręczała tłumaczom nieco więcej" [znacznie więcej - przyp. red.] problemów niż dotychczasowa praktyka translatorska z tłumaczeniami klasyki starożytnej włącznie" - pisze Jerzy Litwiniuk [1998] w przedmowie do swojego przekładu 'Kalevali'. Dodajmy do tego wymogi 'ludowości', jak również pewnej 'dziwności' w bezpośrednim odbiorze. Niemcy, Anglicy lub Czesi mogli dokonywać zapożyczeń z pomników literatury średniowiecznej, Rosjanie z zapisów bylin i bezpośrednio z gwary Pomorów, sąsiadujących o miedzę z Finami. U nas próby wywołania podobnego efektu doprowadzały do takich rezultatów, jak przekład 'Iliady' na góralszczyznę. Francuzi, których od czasów Boya inteligencja [polska] czytała w oryginale, musieli się utrzymać w swoim akademickim kanonie absolutnej zrozumiałości, stąd korzystanie właśnie z pośrednictwa ich przekładów skazywało tłumacza na brak jakichkolwiek odniesień do bogactwa fińskich dialektów. [Np.] Skandynawów tłumaczono u nas przez wersje niemieckie. Nic dziwnego, [bowiem] nie znany był u nas niezawodny klucz do zasobu leksykalnego 'Kalevali', jaki stanowił opracowany przez samego Lönnrota monumentalny słownik fińsko-szwedzki 'Suomalais-Ruotsalainen Sanakirja' (1866-1880). Byliśmy skazani na pośrednictwo 'osób trzecich' ze wszystkimi fatalnymi [tego] konsekwencjami. Dotyczy to zarówno dziewiętnastowiecznych prób przekładowych Seweryny Duchińskiej i Franciszka Jezierskiego, jak i międzywojennych prób Jana Brzechwy, wyraźnie uzależnionych od słownictwa [oraz] emocjonalnej aury klasycznego przekładu na rosyjski L. P. Bielskiego (1889)".

  Taka, niezbyt głęboka (i niezbyt szeroka) percepcja 'Kalevali' w Polsce spowodowała brak jej echa w naszych sztukach plastycznych; dodatkową barierą była pewna "egzotyczność" fińskiej (czy w ogóle północnej) kultury. Te same zapewne względy sprawiły, że fantastyczny świat wyobrażeń największego wizjonera 'Kalevali', genialnego malarza Aksela Gallen-Kalleli, był w Polsce długo niemal nieznany. Jego sztuka świetnie wytrzymała próbę czasu, świadcząc o sile jego talentu i głębokości inspiracji, zaś pośrednio - o wielkości 'Kalevali'. Poniżej - trzy drobne elementy graficzne i przerywniki do 'Kalevali'. Szerzej sylwetkę tego artysty i jego dzieła przedstawiamy na osobnej stronie: wizualizacja 'Kalevali'.

  Nowe impulsy zainteresowania 'Kalevalą' w Polsce przypadają na okres międzywojenny. Na łamach "Przeglądu Warszawskiego" i "Gazety Literackiej" ukazały się fragmenty 'Kalevali' w przekładzie Marii Krahelskiej (w latach 1925 - 1927). Tłumaczka sięgnęła do oryginału, jednakże wykorzystała również przekład duński. W dziesiątą rocznicę niepodległości Finlandii, w 1928 roku, Kazimiera Zawistowicz ogłosiła w streszczeniu przekład runy dziewiątej. Natomiast w stulecie pierwszego wydania Kalevali (rok 1935) ukazał się w chełmskiej "Kamenie" obszerny artykuł pióra Sergiusza Kułakowskiego pt. 'Ludowy poemat fiński' oraz fragment runy czterdziestej dziewiątej w przekładzie Kazimierza Andrzeja Jaworskiego, który (znowu!) oparł się na przekładzie rosyjskim. W tym samym roku w "Kurierze Porannym", "Kurierze Warszawskim" i w "Bluszczu" przekłady fragmentów eposu zaprezentował Jan Brzechwa, który kolejne fragmenty utworu przedrukował w "Twórczości" (1946), "Odrodzeniu" (1949) oraz w tomie swoich "Wierszy wybranych" (1955). Wciąż były to tylko kolejne przybliżenia...

  W 1958 roku Janina Porazińska opracowała z myślą o dzieciach wątki fabularne Kalevali (ten rok jest podawany jako data pierwszego pełnego polskiego przekładu); książka wyszła ponownie w roku 1967. Była to jednakże praca oparta raczej 'na motywach', wziętych z 'Kalevali', nie zaś literalne tłumaczenie. Wyżej - przykład ilustracji autorstwa Michała Byliny w książce Porazińskiej.

  Nie można jednak odmówić przemyślanemu dziełu Janiny Porazińskiej uroku ani wartości literackich. Dla przykładu: tak zaczyna się Jej - podzielona na dziesięć części - opowieść: "Vejnemejnen - zwany także Vejno - pieśniarz czarodziejski i [wiekowieczny] zaklinacz Kalewali - urodził się w morskiej głębinie. Matką jego była Ilmatar, dziewica przestworzy. Unosiła się ona nad ziemią smutną, niczym nie przyodzianą, nad ziemią szarą i pustynną. Zakochał się w Ilmatar mocarz siły niebywałej, mocarz-huragan szalejący z szumem, gwizdem i hukiem. Zakochał się w niej wicher Północy. Opuściła Ilmatar pustki szerokie, niezmierzone. Na wody morskie opadła, głębinę morską na mieszkanie sobie obrała. I oto w głębinie tej [...] urodził się Vejnemojnen".

  Ta wersja stała się podstawą wydania książkowego, które ukazało się w roku 1974. Tom (762 strony) wyszedł nakładem Ludowej Spółdzielni Wydawniczej. Przekład filologiczny firmował Karol Laszecki (we współpracy z Fińskim Towarzystwem Literackim - Suomalainen Kirjallisuuden Seura), za jego podstawę podając wydanie Wernera Soderströma Oy, Porvo 1953, pod redakcją Jalo Kalima i Otto Mannisena. Posłowie napisali Marta i Jerzy Bańczerowscy. Ilustracje i przerywniki wykonała techniką litograficzną Maria Schwartz-Schier.

  Przed szykowanymi na całym świecie obchodami 150-lecia wydania 'Kalevali', w roku 1998 ukazał się przekład Jerzego Litwiniuka, znawcy literatur nadbałtyckich (Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1998, s. 672, Seria Bibliotheca Mundi, ISBN: 83-06-02709-4). Praca nad najnowszą polską wersją tego dzieła, dokonaną z fińskiego oryginału, zajęła mu ponad rok. Książka ukazała się dzięki wsparciu rządu Finlandii. Jest to bardzo rzetelny przekład (konsultacji filologicznych udzieliła Joanna Trzcińska-Mejor), dochowujący ośmiozgłoskowej konstrukcji run.

  Opatrzony słowem wstępnym i końcowym, zawiera ponadto spory słowniczek nazw i terminów fińskojęzycznych oraz kalek językowych, a także słowniczek mniej znanych terminów polskich (głównie archaizmów, bez których użycia przekład nie byłby możliwy). Dodatkowo jeszcze tłumacz, wyraźnie zafascynowany "szamańskimi" aspektami eposu, wyłowił zeń i zebrał w osobnym indeksie 54 różne zaklęcia, które w swoje dzieło zręcznie wplótł Elias Lönnrot.

  "Kalevala – fiński epos narodowy – niezmiennie działa na wyobraźnię. Podobnie jak Iliada i Odyseja jest kulturowym fenomenem. Spisana ośmiozgłoskowym wierszem i – jako że powstała z tradycji przekazów ustnych – przestrzegająca mnemotechnicznych chwytów (takie jak powtórzenia głosek, semantyczne kryterium podziały na wersy) przynosi opowieści o mitycznych herosach fińskich. Wzbogacone zostały rytualnymi śpiewami (lamentami żałobnymi, magicznymi inkantacjami, pieśniami weselnymi).

  Na kartach Kalevali wierzenia splatają się ze sobą, tworząc wielowarstwowe struktury. Najstarsze spotkane w tym tekście religijne odniesienia wiążą się z mitami indoeuropejskimi i współistnieją z chrześcijańską wizją świata. [...] Jerzy Litwiniuk błyskotliwie odtworzył zarówno klimat kultury, obyczajowości i przyrody fińskiej, jak i żywy, niezwykle barwny język 'Kalevali'" - napisał Wydawca. Dodajmy - Litwiniuk zdołał przywołać także ducha run...

  Główną zaletą tak rzetelnie zestawionego spisu polskiego "echa" 'Kalevali' jest to, że dokumentuje historię percepcji tego eposu w Polsce. Jednak dla studiów nad samym dziełem znaczenie tekstów powyższych jest raczej niewielkie. Oto jak przedstawia tę kwestię Jerzy Litwiniuk: "Pierwszy przekład całości ['Kalevali'] na język szwedzki, pióra M. A. Castréna, powstał już w roku 1841, dokonany prozą na francuski przez Léonzona Le Duca w roku 1845 - na cztery lata przed wyjściem w świat wersji ostatecznej dzieła. Towarzyszy temu entuzjastyczny wykład Jakuba Grimma w Królewskiej Akademii Pruskiej w Berlinie. Dokonany za pośrednictwem wersji Le Duca rymowany przekład fragmentów 'Kalevali' pióra Seweryny Duchińskiej, zamieszczony w 'Bibliotece Warszawskiej' z roku 1869, odcięty jest od głównych komponentów poetyki oryginału nieporównanie bardziej, niż działo się to na przykład z polskimi próbami przekładowymi poezji ludów słowiańskich. Taki brak bezpośredniej informacji miał się utrzymać u nas niestety [na] dłużej. Przeszkody były nie tylko językowe. Kryteria przekładu poetyckiego we wszystkich trzech zaborach po olśniewających próbach Mickiewicza, Słowackiego i Norwida z rzadkimi wyjątkami spadły do poziomu najbanalniejszej poprawności rymotwórczej. Nie wiedziano, jak sobie poradzić z ośmiozgłoskowcem, który przy dominującej wówczas sylabotonice rychło przeradzał się w nieznośną 'katarynę'. Brakło właściwych narzędzi. Uwagę na to zwrócił już w swoich Szkicach literackich' (1901, a nawet wcześniej, w 'Przewodniku Naukowym i Literackim', [w roku] 1882) Józef Tretiak, szczerze zainteresowany popularyzacją fińskiego eposu. [...] Z oryginału próbowała przekładać Maria Krahelska-Tołwińska, która w czasie pobytu w Finlandii opanowała bieżącą fińszczyznę (co jednak nie było równoznaczne ze znajomością języka eposu), oraz nie tak dawno zmarła Kazimiera Zawistowicz-Adamska, tłumacząca z przygotowaniem etnograficznym i niewątpliwą kompetencją. Wypada jedynie żałować, że poprzestała na tych niewielu próbach".

  O poprzednim polskim przekładzie 'Kalevali' Jerzy Litwiniuk wspomniał w swej przedmowie tymi słowy: "Poetycki przekład Józefa Ozgi Michalskiego ma niewątpliwe uroki. Wskutek jednak braku bezpośrednich odniesień językowych jest on niczym ów mityczny olbrzym Anteusz oderwany od podłoża".

Do zainteresowanych Jerzy Litwiniuk kieruje na końcu "kilka wskazówek bibliograficznych":

"Literaturę, mogącą nas przybliżyć do Kalevali, dałoby się upakować w trzy koszyki:

1) Ogromna literatura fińskojęzyczna, dostępna u nas niewielu specjalistom. Dzieło dało impuls do różnorodnych poszukiwań i roztrząsań z dziedziny folklorystyki, semiotyki, religioznawstwa i antropologii kulturowej. Dziś jednak odbiegły one daleko od swoich pozycji wyjściowych. Osiągalna w Polsce książka 'Mitologia fińska' Marttiego Haavio (PIW, 1979) [w tłumaczeniu Jerzego Litwiniuka - przy. red.] stanowi jedno z ostatnich podsumowań zagadnienia na szerokim tle komparatystyki kultury. W niej też można znaleźć spory wykaz różnojęzycznej literatury przedmiotu. Podstawowe udogodnienie dla dzisiejszego tłumacza stanowi doprowadzony do perfekcji słownik Aimo Turunena 'Kalevalan sanat ja niiden taustat' (Wyrazy Kalevali wraz z kontekstem), Lappeenranta 1979. Dzięki temu wyczerpującemu kompendium, ktokolwiek dziś zabiera się do przekładu Kalevali, pracuje w nieporównanie lepszych warunkach od swoich poprzedników. Wypada też wspomnieć pozycje, które bardzo mi dopomogły:
Aarne Anttila, Ellas Lönnrot. Elämä ja toiminta. I-II Hki SKS 1931-1935.
R. E. Nirvi, Sanankieltoja (O tabu słownym). Hki SKS 1944.
Kustaa Vilkuna, Klhlakunta. Hki Otava 1964.

2) Obfitość prac popularyzatorskich w językach angielskim i niemieckim, nie raz stanowiąca udział uczonych fińskich w międzynarodowych przedsięwzięciach wydawniczych. Spora z nich część to publikacje Indiana University, zebrane w 'Uralo-altaic Series' pod redakcją Felixa Oinasa, a także helsińskłe 'Finnish Folk-lore Communications'.

3) Skąpa jak dotąd, ale stanowiąca odbicie od międzywojennego "punktu zero" informacja w języku polskim. Tu należałoby wymienić przede wszystkim 'Bibliografię literatury polskiej w Finlandii i Bibliografię literatury Fińskiej w Polsce' Istvana Csaplarosa i Joanny Trzcińsklej-Mejor, UW, 1981, oraz Kai Laitinena i Satu Apo 'Historię literatury Fińskiej. Zarys' (przełożyła Cecylia Lewandowska), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991".

  Kim są tłumacze Kalevali? Jak przekładać Kalevalę na inny język i przekazać jej treść w innej kulturze? Dla tłumaczy-badaczy ważne jest aby przekładać dokładnie, wiernie przekazać język i folklor oryginału. Natomiast tłumacze, którzy są poetami albo pisarzami, pragną interpretować Kalevalę tak, żeby stała się zrozumiała dla przedstawicieli ich własnej kultury. Dla nich ważna jest mentalna rzeczywistość Kalevali - egzotyka północna jest tylko szatą, okrywająca mity wspólne całej ludzkości.

Tłumaczenia Kalevali opublikowano w 46 różnych językach - w wersjach poetyckich i prozatorskich.
[Tekst i dane za broszurą (patrz strona główna tej prezentacji)
wydaną z okazji wystawy, 1998]

Języki tłumaczeń w kolejności alfabetycznej, w nawiasie - data wydania.
Amerykański angielski (1988); Angielski (m.in. 1888, 1907, 1963, 1989); Arabski (1991);
Białoruski (1956); Bułgarski (1992); Chiński (l962); Czeski {1894); Duński (m.in. 1907, 1994);
Esperanto (1964); Estoński (m.in. 1883, 1939); Farerski (1993); Francuski (m.in. 1967, 1930, 1991);
Fulbe (1983); Grecki (l992); Gruziński (l969); Hebrajski (1930); Hindi (1990);
Hiszpański (m.in. 1953, 1985); Islandzki (1957); Japoński (m.in. 1937, 1976); Jidisz (l954);
Kataloński (1997); Litewski (m.in. 1992, 1972); Łacina (l986); Łotewski (l924); Mołdowski (1961);
Niderlandzki (m.in. 1940, 1985); Niemiecki (m.in. 1852, 1914, 1967); Norweski (1967);
Ormiański (1972); Polski (m.in. 1958, 1974, 1998); Rosyjski (m.in. 1888, 1970);
Rumuński (m.in. 1942, 1959); Słowacki (m.in. 1962, 1986); Słoweński (m.in. 1961, 1997);
Serbskochorwacki (1935); Suahili (1992); Szwedzki (m.in. 1841, 1864, 1884, 1948);
Tamilski (1994); Tulu / Kanada (1985); Turecki (1965); Ukraiński (l901); Włoski (m.in. 1910, 1941);
Węgierski (m.in. 1871, 1909, 1970, 1972); Wietnamski (1994); Zyriański / Komi (1980)...

Tajemnice Kalevali