Chora książka: destrukcyjne czynniki biologiczne

Chora książka: starzenie się papierów
Chora książka: niekorzystne wpływy atmosferyczne
Chora książka: destrukcyjne czynniki biologiczne
Chora książka: niszczycielska działalność człowieka

 

Co zagraża książkom, a co zagraża ludziom w kontakcie z książkami;
drugą część tematu opracowała Barbara Skoczyńska, lekarz medycyny
(osobna strona)

mgr Jolanta Wasilewska

13.XII 2004 r.

 

  Jednym z ważniejszych czynników sprzyjającym niszczeniu książek w magazynach bibliotecznych jest wilgoć. Źródłem jej mogą być uszkodzenia lub wady budynku, zalania żywiołowe albo po pożarach, a najczęściej skoki temperatury powodujące gwałtowne zmiany wilgotności względnej oraz nieodpowiednie wietrzenie magazynów. Zbyt niska wilgotność powietrza w magazynie powoduje wysychanie klejów, pękanie skóry, kurczenie się płótna i pergaminu. Przy podwyższonej wilgotności najbardziej narażone są odsłonięte grzbiety i brzegi kart; wilgoć wnikając w głąb książki bardzo powoli z niej uchodzi, ponieważ celuloza zawarta w papierze jest materiałem bardzo higroskopijnym. Jeśli nastąpi znaczne zawilgocenie, to wewnątrz książki zachodzą głębokie zniszczenia wywołane rozpulchnieniem klejów w oprawach czy przenikaniem barwników z opraw i ilustracji na sąsiednie karty, co tworzy odbicia i stwarza warunki do rozwoju pleśni [ 10 ]; okładki deformują się i odstają.

 

Zniszczenia w książkach, spowodowane przez zawilgocenia
i rozwój mikroorganizmów

 

książka zniszczona przez pleśnie (grzyby)

 

  Wilgotny papier, klej, skórę, płótno atakują mikroorganizmy popularnie nazywane pleśniami. Pleśnie to mikroskopijnych rozmiarów grzyby (między innymi Aspergillus terreus, Acrothecium, Chaetomium globosum, Cladosporium, Oencillium notatum, Pellicularia isabellina, Penicillium), które mogą rozrastać się w bardzo duże kolonie [ 11 ]. Kolonie grzybów rozwijają się w książkach, w których znajdują się dogodne warunki - tam gdzie jest duża ilość klejów roślinnych (klajster mączny) lub zwierzęcych (klej skórny lub kostny), tam gdzie woda i kurz wnikają łatwo - zarodniki grzybów zasiedlają książki. Kolonie grzybów mikroskopowych rozwijają się z zarodników, licznie występujących w powietrzu, kurzu i wszelkich zabrudzeniach [ 12 ]. Do ich rozwoju wystarczy niewielka ilość wody. Grzyby, które bytują na papierze książek, na oprawach skórzanych, pergaminowych czy płóciennych, są do tych materiałów przystosowane, ponieważ na nich wyrosły i są zdolne do ich rozkładania [ 13 ].

Zapleśniała oprawa skórzana

 

Charakterystyka pleśni   Pleśnie zaliczane są do gromady grzybów i klasyfikuje się wiele ich gatunków. Podstawą klasyfikacji jest złożoność ich budowy. Wyróżnia się pleśnie jednokomórkowe (składające się z silnie rozwiniętej komórki) i wielokomórkowe (tworzące skupiska poprzecznie podzielonych komórek). Pleśnie posiadają zdolność wykształcania tzw. grzybni powietrznej, rozwijającej się na zewnątrz pożywki pleśni.   Pleśnie charakteryzują się wytwarzanymi strzępkami tworzącymi grzybnię pierwotną, na końcu których powstają zarodnie z zarodnikami. U niektórych gatunków pleśni na zakończeniach strzępków powstają charakterystyczne zgrubienia, tworzące bezpłciowe organy rozmnażania - tzw. konidia. Zarówno kształt zarodni, jak i układy konidii i ich kształty uważane są za cechę gatunkową, pozwalającą na klasyfikację gatunkową pleśni, zaś zróżnicowanie strzępków i konidiów może służyć za podstawę klasyfikacji ogólnej, jednak specyficzna klasyfikacja pleśni oparta jest na badaniu właściwości biochemicznych pleśni oraz cyklu rozwoju. Grzyby i pleśnie nie potrzebują do rozwoju wiele tlenu ani światła; zaczynają wzrastać na podłożach z odczynem od kwaśnego do słabego zasadowego (pH od 2 do 8), pożywienie czerpią z kurzu, drobinek cieczy czy tłuszczów. Pleśnie mogą rozmnażać się na dwa podstawowe sposoby: - rozmnażanie wegetatywne (bezpłciowe) - przebiega poprzez zarodnikowanie, podział grzybni lub poprzez wykształcenie specjalnych strzępków, które oddzielając się od rodzimego organizmu tworzą nową strukturę. Najczęściej spotykanym u pleśni procesem rozmnażania wegetatywnego jest wytwarzanie zarodni z zarodnikami, które rozprzestrzeniają się wraz z prądami powietrza; w środowiskach im sprzyjających podejmują wegetację. - rozmnażanie generatywne (płciowe) - przebiega przez zlanie się narządów płciowych (organu) z końcówek strzępków dwóch różnych grzybni. W wyniku tego procesu tworzy się wielokomórkowa zygota, która w korzystnych warunkach wytwarza nową (potomną) grzybnię.

 

Pleśnie (grzyby) książkowe pod mikroskopem

Acrostalagmus cinnabarinus	Alternaria geophila	Acrothecium
Botrytis cinerea	Aspergillus terreus	Penicillium sp.
Chaetromium fusiforme	Trichothecium roseum	Eidamella spinosa
Pellicularia isabellina	Chaetomium globosum	Helminthosporium sativum

Ilustracje obrazów mikroskopowych pochodzą z pracy: Wieprzkowski Jerzy, Konserwacja księgozbiorów, [w]: Biblioteka w szkole nr 11/12'91, Warszawa 1991

 

  Wiele grzybów barwi papier w wyniku procesów metabolicznych, towarzyszących przy pożywianiu się i wydzielaniu. Przyczyną zabarwień są najczęściej barwniki grzybów i promieniowców. Na papierze można zaobserwować rozległe kolonie grzybów w różnych odcieniach kolorów - różowego, żółtego, zielonego, szarego, brązowego.

  W powietrzu pomieszczeń bibliotecznych i archiwalnych wykryto występowanie ponad 30 rodzajów grzybów pleśniowych, z których wiele jest groźnych dla materiałów bibliotecznych i bibliotekarzy [ 14 ].

Przykłady książek, które zostały zaatakowane przez pleśnie

 

  Grzyby pleśniowe odznaczają się dużą odpornością na czynniki fizykochemiczne i doskonale rozwijają się w środowisku lekko kwaśnym (pH w granicach od 4,5 do 6,5 [ 15 ]). Potrafią bytować w szerokim zakresie temperatur - najintensywniejszy rozwój większości gatunków grzybów następuje w zakresie od 14 do 50 stopni Celsjusza [ 16 ] i przy wilgotności względnej powietrza powyżej 10%.

 

Materiały biblioteczne niszczone przez poszczególne grzyby:
1. papier, karton, tektura 2. skóra 3. pergamin	4. atramenty 5. kleje naturalne 6. tkaniny	7. pieczęcie woskowe 8. fotografie 9. taśmy magn. (winyl)

 

Materiał →	1	2	3	4	5	6	7	8	9
Rodzaj grzyba
Rodotorula	x	x
Mucor	x	x	x			x
Rhizopus	x	x	x			x		x
Chaetomium	x	x	x			x	x	x	x
Gymnoascus	x
Aspergillus	x	x	x	x	x	x	x	x	x
Penicillium	x	x	x	x	x	x	x	x	x
Phoma	x					x
Trichoderma	x	x	x			x	x	x
Paecilomyces	x	x				x		x
Trichotheclum	x				x
Cephalosporium	x						x
Scopulariopsis	x	x				x	x	x
Monilia	x		x			x
Verticillium	x					x
Aureobasidium	x	x				x	x
Hormiscium	x
Helminthosporium	x				x
Stachybotrys	x				x	x
Cladosporium	x	x	x			x	x
Altermaria	x	x	x		x	x	x
Stemphylium	x	x			x	x	x
Fusarium	x	x	x		x	x	x	x
Doratomyces	x					x	x

Zestawienie (wg Fausty Gallo, Biological factors in deterioration of paper, Roma 1985) zamieszczamy za: B. Zyska, Ochrona księgozbioru przed zniszczeniem, t. 2, Czynniki niszczące materiały w zbiorach bibliotecznych, Katowice 1993, s. 120

Papiery współczesne (do których zalicza się te z XIX i XX wieku), w skład których wchodzi zarówno ścier drzewny, jak i masy celulozowe delignifikowane, zaklejone klejem żywicznym - są odporne na pleśnie. Wynika to z ich składu; grzyby mikroskopowe nie tolerują ligniny w nich zawartej [ 17 ].

Materiały biblioteczne niszczone przez bakterie i promieniowce:
1. papier, karton, tektura 2. skóra 3. pergamin 4. kleje zwierzęce i roślinne	5. tkaniny 6. pieczęcie woskowe 7. fotografie 8. taśmy magnet. (winyl)

 

Materiał →	1	2	3	4	5	6	7	8
Rodzaj drobnoustroju
Cellvibrio	x
Cellfacicula	x
Serratia			x	x
Bacillus subtilis		x	x		x
Cytophaga	x
Sporocytophaga	x
promieniowiec Nocardia	x					x
promieniowiec Streptomyces		x	x				x	x

Zestawienie (wg Fausty Gallo, Biological factors in deterioration of paper, Roma 1985) zamieszczamy za: B. Zyska, Ochrona księgozbioru przed zniszczeniem, t. 2, Czynniki niszczące materiały w zbiorach bibliotecznych, Katowice 1993, s. 119

  Do szczególnych rodzajów zniszczenia książek przez drobnoustroje należą kamienienie książki, destrukcja puszysta i foxing.

- Kamienienie książki dotyczy całego bloku lub dużych fragmentów książki, która uległa zalaniu lub podmoknięciu i pozostawała zawilgocona przez długi czas. Drobnoustroje i wilgoć doprowadzają papier do przemiany w bezpostaciową, pozbawioną budowy kartkowej masę. Książki nie można już otworzyć, bo przerośnięta jest przez drobnoustroje i sklejona śluzowatymi substancjami będącymi półproduktami rozkładu celulozy i śluzami grzybów. Kamienieniu ulegają zaniedbane książki wykonane z papierów czerpanych i książki pergaminowe. Papiery maszynowe dzięki włóknistej budowie, oraz dzięki nierozpuszczalnemu w wodzie klejowi żywicznemu, używanemu w ich produkcji, nie są podatne na procesy rozpulchniania się kart [ 18 ].

- Destrukcja puszysta - zniszczenie zwane kiedyś suchą pleśnią - dotyczy przeważnie brzegów bloków książek. Papier na brzegach staje się jaśniejszy, puszysty, bibulasty, traci strukturę kartek, blok wystaje poza okładki. Puszysta masa daje się bez problemu oddzielić od reszty zdrowej książki. Ostatnie badania (Zakład Konserwacji Papieru i Skóry UMK) wykazały, że przyczyną tych zniszczeń są grzyby należące do grupy podstawczaków - Basidiomycetes). Grzyby te wywołują zmiany podobne do tych, które pochodzą od tzw. grzybów domowych, powodujących destrukcję drewna w budynkach. Zniszczenia takie zaobserwowano przede wszystkim w książkach wykonanych z papierów długowłóknistych, chociaż papiery tzw. drzewne (maszynowe gorszego gatunku) mogą wykazywać podobne objawy.

Przykłady destrukcji puszystej

- Foxing nie powoduje destrukcji całych bloków ani kartek i nie niszczy struktury papieru; przede wszystkim objawia się w postaci drobnych rdzawych plamek (cętek). Najczęściej plamy takie  pojawiają się w pobliżu marginesów książek, mają kształty kuli przerastającej kilka kartek. Cechą charakterystyczną plam foxingowych jest ich świecenie w świetle UV. W dziennym świetle plamki mają zabarwienie rdzawo-pamarańczowe. Wśród wielu teorii dotyczących powstawania foxingu są także takie, które nie wykluczają pochodzenia mikrobiologicznego, jednak uważa się powszechnie, że te charakterystyczne plamki powstają wskutek utleniania się związków żelaza pochodzących z metalowych części maszyn używanych do produkcji papieru (stąd też powstała nazwa tego zjawiska - od słów  Ferric OXide). Foxing najczęściej występuje na papierach maszynowych; głównie atakuje grafiki i inne obiekty, funkcjonujące pojedynczo [ 19 ]. Z lewej - przykład karty zaatakowanej przez foxing

  Innym wielkim zagrożeniem dla książki obok pleśni i drobnoustrojów są owady. Owady najchętniej żerują w tych miejscach na książkach, gdzie jest najwięcej kleju, a więc w grzbietach i okładkach. Drążą tam głębokie kanały, powodując osłabienie konstrukcji książki. Entomologowie stwierdzili występowanie w bibliotekach (w Polsce) kilkudziesięciu gatunków owadów. Do najczęściej u nas występujących owadów uszkadzających książki zaliczamy:

1. Rybika cukrowego (Lepisma saccharine), który dzięki przystosowaniu do życia w pomieszczeniach rozprzestrzenił się w budynkach mieszkalnych, bibliotecznych, składach papierów, sklepach, piekarniach itp. Może bez pożywienia obywać się całe miesiące; żywi się produktami spożywczymi, skóra, wełną. Za pożywienie służą mu też oprawy książkowe, fotografie, papier gazetowy - w których powoduje uszkodzenia w formie nadżerek wszystkich elementów książki.

2. Karaczany (hełmce - Blattodea): karaczan prusak (Blattella germanica) i karaczan wschodni (karaluch - Blatta orientalis) stały się plagą wielkich miast, opanowując pomieszczenia biurowe, hotele, sklepy i biblioteki. Obydwa gatunki żywią się klejami, uszkadzając grzbiety i oprawy książek. Są roznosicielami zarodników bakterii oraz grzybów pleśniowych, jednocześnie będąc bardzo odpornymi na środki owadobójcze i różne zabiegi dezynsekcyjne, a nawet działania typu IPM (integrated pest management - zintegrowane metody zwalczania szkodników).

3. Mól ziarniak (Nemapogon granellus), skórnik słoniniec (Dermestes lardarius), szubak dwukropek (Attagenus pellio) i szubak Smirnova (Attagenus smirnovi), przetycz (inaczej - pustosz wypuklak - Niptus hololeucus), mrzyk muzealny (Anthrenus museorum, Anthrenus verbasci), pustosz kradnik (Ptinus fur) i pustosz garbusik (Ptinus tactus - Gibbium psyloides) - to owady robiące powierzchniowe wżery w formie otworków na oprawach pergaminowych, skórzanych i płóciennych oraz wgłębne wżery do bloku książki.

4. Rozróżniamy trzy gatunki chrząszczy, które w książkach drążą kanaliki lub wygryzają chodniki:
– chrząszcze, które żerują w warstwach kleju roślinnego lub zwierzęcego, a tym samym uszkadzają pergamin i skórę. Są to żywiak chlebowiec z rodziny kołatkowatych (Sitodrepa panicea [Stegobium paniceum, Dermestes paniceus]), kołatek (Anobium punctatum) i świdrzyk cygarowiec z rodziny kołatkowatych (Lasioderma serricorne);
– chrząszcze, które żerują w oprawach drewnianych uszkadzają równocześnie inne materiały introligatorskie użyte do oprawy. Są to spuszczel pospolity (Hylotrupes bajulus), kołatek domowy (Anobium punctatum De Geer) i wyschlik grzebykorożny (Ptilinus pectinicornis);
– chrząszcze, które mogą rozwijać się w bloku książki powodując uszkodzenia wielu kartek. Są to dwa gatunki nie mające polskiej nazwy - Nicobium castaneum oraz Nicobium hirtum [ 20 ].

Materiały biblioteczne niszczone przez najgroźniejsze owady:
1. papier, karton, tektura 2. skóra 3. pergamin 4. kleje roślinne	5. kleje zwierzęce 6. drewno 7. tkaniny 8. fotografie	9. tworzywa sztuczne 10. metale 11. przewody elektr. 12. żywność

 

Materiał →

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

Rodzaj owada

Karaczany

x

x

x

x

x

Rybik cukrowy

x

x

x

x

x

x

Psotnik Kołatek

x

x

x

Żywiak, Kołatek domowy

x

x

Skórnik, Mrzyk muzealny

x

x

x

x

x

x

x

x

x

Zestawienie (wg Fausty Gallo, Biological factors in deterioration of paper, Roma 1985) zamieszczamy za: B. Zyska, Ochrona księgozbioru przed zniszczeniem, t. 2, Czynniki niszczące materiały w zbiorach bibliotecznych, Katowice 1993, s. 132

Nie wspominamy tutaj o szczególnej grupie owadów, jaką są termity (Isoptera); w Europie występują one tylko na południu, czyniąc wielkie szkody w bibliotekach włoskich, hiszpańskich i portugalskich. Nasz klimat jest dla nich wciąż zbyt surowy, ale nie wiadomo czy nie zdołają się przystosować w przyszłości; "wzmożona czujność wobec tych szkodników nie jest pozbawiona sensu w każdej bibliotece" [ 21 ].

 

Powyżej: oprócz wilgoci i pleśni, do dzieła zniszczenia przyłożyły się chrząszcze, drążąc kanaliki w bloku kartek

 

  Owady do bibliotek dostają się przez otwarte okna, wentylatory, rury kanalizacyjne bądź przybywają w zarażonych książkach. Potrafią całymi latami pozostawać niezauważone. Oto ich przegląd:

Poniżej - niektóre owady, żerujące w zbiorach bibliotecznych (proporcje nie zostały zachowane)

Blatta orientalis - karaluchy; z lewej samiec i samica, z prawej owady w różnych stadiach rozwoju

Blatella germanica - prusaki; z prawej samiec i nimfa, z lewej owady w różnych stadiach rozwoju

Ptilinus pectinicornis	Liposcelis (gryzek)	Isoptera (termity): od lewej - reproduktor, mały żołnierz, robotnik, żołnierz	Lasioderma serricorne	Xestobium rufovillosum
Lyctus brunneus	Hilotrupes bajulus	Ptinus fur (pustosz) - samica i samce	Attagenus pellio	Niptus hololeucus

Nicobium castaneum

Dermestes lardarius (skórnik słoniniec)

Kołatek domowy (Anobium punctatum)

Sitodrepa panicea (Stegobium paniceum, Dermestes paniceus)

Anthrenus museorum (mżyk)

Anthrenus verbasci

Thermobia domestica

Lepisma saccharine (rybik)

  Mimo że problem owadów i ich niszczycielskiej działalności przybrał na sile w XIX i XX wieku za sprawą ich gwałtownych migracji (zostały rozwleczone przez człowieka w najdalsze miejsca Ziemi) i rozprzestrzenienia się po świecie (w czym pomogła ich wielka odporność i wysoka adaptatywność), już w starożytności dawały się one we znaki zarówno biedakom, jak i 'uczonym w księgach'. Arystoteles (384 - 322 pne) zanotował taka obserwację: "W księgach także znajdujemy żyjątka, niektóre przypominające robaki gnieżdżące się w odzieży, inne podobne do skorpionów, lecz pozbawione ogona i bardzo małe". W początku pierwszego wieku naszej ery niejaki Filip z Tessalonik satyrycznie porównał ówczesnych uczonych do 'robaków książkowych'. Stał się tym samym autorem przenośni tak często dziś używanej, gdy chcemy podkreślić czyjeś wykształcenie i oczytanie; mówimy o takiej osobie wtedy - 'mól książkowy' (w znaczeniu 'pożeracz książek')...

  Okazuje się więc, że odkąd człowiek wymyślił księgi i zaczął ich używać - owady już tam były... W roku 1936 opublikowano (Weiss, Carruthers) listę 439 odnośników do prac opisujących najważniejsze gatunki owadów, niszczących książki. Od tego czasu ukazały się setki artykułów na ten i pokrewne tematy, bowiem problemy biodegradacji zbiorów bibliotecznych, zapobiegania zniszczeniom i walki z plagami tych książkolubnych 'żyjątek' urastają w dzisiejszym, globalnym świecie do rangi najwyższych zagrożeń dla kultury i dziedzictwa ludzkości (zob. Parker, Thomas A., Study on IPM - integrated pest management for libraries and archives, Paris, October 1988, General Information Programme and UNISIST, UNESCO - United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, online, www.unesco.org/webworld/ramp/html/r8820e/r8820e03.htm [dostęp - grudzień 2004]).

Mysz domowa (Mus musculus), szczur wędrowny (Rattus norvegicus) i szczur śniady (Rattus rattus) to gryzonie, które zasiedlają także budynki bibliotek. Potrafią przegryzać wiele materiałów i niszczyć różne przedmioty i urządzenia, między innymi rury wodociągowe, kable elektryczne, ubrania i książki. Oprócz czynionych uszkodzeń, zniszczeń i zabrudzeń przenoszą choroby zakaźne.

  Inne problemy mogą sprawiać latające ssaki, nietoperze (Chiroptera) i ptaki z rodziny gołębiowatych (Columbidae), które - zasiedlając dostępne strychy i poddasza - pozostawiają tam grube warstwy swoich odchodów. Zaś właśnie poddasza budynków kościelnych czy klasztornych bardzo często służą za składowiska przeróżnych "rupieci", wśród których nierzadko są także nieoszacowane księgozbiory.

 

Przypisy

10. A. B. Strzelczyk, Charakterystyka zniszczeń mikrobiologicznych w zabytkowych książkach,
      [w:] Notes Konserwatorski 1998, nr 1, s. 37
11. Kolonia (grzybnia) to rurki-strzępki poprzedzielane przegrodami i zaopatrzone w otworki, którymi transportowana
      jest woda. Odżywianie, podobnie jak u bakterii, następuje przez wydzielanie enzymów rozkładających podłoże.
      J. Osięgłowski, Ochrona książki bibliotecznej, Poznań 2003, s. 34
12. Kurz to mieszanina płatków ludzkiego naskórka, drobnych cząstek substancji mineralnych bądź roślinnych,
      włókien tekstylnych, dymów fabrycznych, tłuszczu z odcisków palców, części insektów, ich wydzielin i wydalin,
      proszków, pudrów, sierści. W tej mieszaninie znajdują swe oparcie przetrwalniki niezliczonych pleśni i różnych innych
      mikroorganizmów, żywiących się materiałem zawartym w kurzu. E. P. Adcock, Ochrona i przechowywanie zbiorów:
      zalecenia IFLA w kwestii opieki i obchodzenia się z materiałami bibliotecznymi, Wrocław 1999, s. 32
13. Niezbędnymi składnikami pożywienia grzybów są: węgiel, wodór, tlen, azot, siarka, potas, magnes, fosfor czy śladowe
      ilości żelaza, cynku, miedzi, manganu i czasami wapnia. Najlepszym źródłem węgla są dla grzybów cukry proste.
      Mogą jednak wykorzystywać także cukry złożone, takie jak celuloza, skrobia oraz inne związki, które pod wpływem
      enzymów są rozkładane do prostych związków organicznych, rozpuszczalnych w wodzie. Grzyby mają ponadto
      wysoką zdolność przetrwania w niekorzystnych środowiskach i potrafią wznowić aktywność w warunkach
      sprzyjających. Światło nie jest konieczne do ich wzrostu, a w przypadku niektórych grzybów działa nawet hamująco.
      Może ono jednak wpływać na szybkość wzrostu oraz syntezę niektórych związków chemicznych w komórkach.
      J. Szostak–Kotowa, Mikrobiologiczne zagrożenia papieru, [w:] Kwaśny papier, Kraków 2001, s. 158
14. B. Zyska, Ochrona księgozbioru przed zniszczeniem, t. 2, Czynniki niszczące materiały w zbiorach bibliotecznych,
      Katowice 1993, s. 117
15. E. Potrzebnicka, Charakterystyka typowych zagrożeń i zniszczeń w zbiorach bibliotecznych XIX i XX wiecznych,
      [w:] Kwaśny papier, Kraków 2001, s. 119
16. W. Sobucki, D. Rams, Zagrożenia biologiczne i fizykochemiczne dla zbiorów bibliotecznych,
      [w:] Notes Konserwatorski 1999, nr 2, s. 19
17. A. B. Strzelczyk, Charakterystyka zniszczeń mikrobiologicznych w zabytkowych książkach,
      [w:] Notes Konserwatorski 1998, nr 1, s. 46
18. Tamże, s. 47-19
19. A. B. Strzelczyk, J. Karbowska, Specyficzne zniszczenia papieru – foxing i destrukcja puszysta,
      [w:] Ochrona zabytków nr 2, 1995

20. B. Zyska, Ochrona księgozbioru przed zniszczeniem, t. 2, Czynniki niszczące materiały w zbiorach bibliotecznych,
      Katowice 1993, s. 124-132
21. Tamże, s. 131

 

W grudniu 2004 roku ukazała się książka autorek od lat zajmujących się tematyką destrukcyjnych czynników biologicznych: Strzelczyk Alicja Barbara, Karbowska-Berent Joanna, Drobnoustroje i owady niszczące zabytki oraz ich zwalczanie, ss. 250, ISBN: 83-231-1658-X Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, (Historia sztuki. Konserwatorstwo), Toruń 2004

Spis treści: Od autorek; Czynniki otoczenia warunkujące rozwój drobnoustrojów na przedmiotach zabytkowych
(Źródła zawilgocenia zabytków * Wpływ wilgoci na rozwój drobnoustrojów * Wpływ ciepła na rozwój drobnoustrojów);

Drobnoustroje. Budowa i warunki ich rozwoju
(Królestwo I: bakterie, czyli rozprątki * Klasa: cyjanobakterie, czyli sinice * Klasa: bakterie właściwe
* Rząd: promieniowce - Actinomycetales,
Królestwo II: grzyby - Mycota, Fungi * Klasa: sprzężniaki - Zygomycetes * Klasa: workowce - Actmomycetes
* Klasa: podstawczaki - Basidiomycetes * Klasa: grzyby niedoskonałe - Deuteromycetes * Gromada: porosty,
Królestwo III: glony jednokomórkowe);
Procesy życiowe drobnoustrojów (Enzymy - zasady ich działania * Odżywianie się organizmów samo- i cudzożywnych
* Składniki obiektów zabytkowych jako podłoże dla życia drobnoustrojów * Oddychanie drobnoustrojów, czyli procesy rozkładu materiałów);
Rozkład spoiw, klejów naturalnych i syntetycznych przez drobnoustroje;

Drewno. Mikrobiologiczne zniszczenia zabytków (Zgnilizna brunatna [ciemna lub destrukcyjna]
* Zgnilizna jasna (korozyjna lub drzewnikowa) * Zgnilizna jednolita * Zgnilizna szara, czyli pleśniowa);
Zniszczenia mikrobiologiczne malowideł sztalugowych i rzeźby polichromowanej (Zniszczenia mikrobiologiczne
warstw malarskich * Zniszczenia rzeźb polichromowanych i malowideł na drewnie * Zniszczenia malowideł na płótnie.
Rodzaje drobnoustrojów);

Malowidła ścienne. Zniszczenia mikrobiologiczne (Zniszczenia spowodowane przez drobnoustroje heterotroficzne
* Objawy i skutki działalności drobnoustrojów autotroficznych);

Papier. Mikrobiologiczne zniszczenia zabytków piśmiennictwa (Objawy działalności drobnoustrojów na papierze
* Specyficzne zniszczenia papieru);

Pergamin. Zniszczenia mikrobiologiczne;

Skóra. Zniszczenia mikrobiologiczne; Zniszczenia zabytków kamiennych przez czynniki biologiczne (Działalność drobnoustrojów heterotroficznych * Działalność drobnoustrojów autotroficznych);

Owady niszczące przedmioty zabytkowe (Owady niszczące drewno * Owady niszczące papier i tkaniny z włókien roślinnych * Owady żerujące na materiałach pochodzenia zwierzęcego);

Zwalczanie drobnoustrojów i zwierzęcych szkodników w przedmiotach zabytkowych (budowa chemiczna i właściwości najczęściej spotykanych substancji czynnych o charakterze fungicydów i insektycydów w preparatach * Metody dezynfekcji i dezynsekcji przedmiotów zabytkowych * Gazowanie * Działanie parami * Spryskiwanie * Smarowanie, tamponowanie - tepowanie * Kąpiele * Iniekcje * Stosowanie past i zasypek * Metody fizyczne * Zwalczanie grzybów domowych i owadów w drewnie * Krajowe środki ochrony drewna * Charakterystyka najważniejszych preparatów do drewna produkowanych w kraju * Dezynfekcja i dezynsekcja malowideł na drewnie i rzeźb polichromowanych * Metody dezynfekcji i dezynsekcji malowideł na płótnie * Zwalczanie drobnoustrojów na malowidłach ściennych * Zwalczanie drobnoustrojów i owadów na zabytkach z papieru, pergaminu i skóry * Zabezpieczanie w masie (w pojemnikach) klejów
i spoiw przed atakiem drobnoustrojów * Zabezpieczanie zabytków z kamienia przed atakiem glonów i porostów);

Metoda usuwania plam grzybowych z zabytków kamiennych;

Inne szkodniki zwierzęce obiektów zabytkowych (Roztocze * Gryzonie * Metody zwalczania gryzoni);

Zniszczenia mikrobiologiczne i mykologiczne zbiorów bibliotecznych i archiwalnych w czasie i po powodzi;

Działania na wypadek katastrofy w bibliotece;

Indeks osobowy i rzeczowy